بخشی از مقاله
بررسی علل موفقیت و عدم موفقیت طرح های مرتعداری(مطالعه موردی: استان سمنان)
چکیده
اصلاح و بهربرداری صحیح از مرتع در قالب طرحهای مرتعداری از نخستین اقدامات علمی و فنی در مرتعداری ایران است.طرحهای مرتعداری بعنوان یک دستورالعمل حفاظتی و اصلاحی- احیایی از اهمیت ویژه ای در تشکیلات منابع طبیعی برخوردار است. به منظور بررسی دلایل موفقیت یا عدم موفقیت طرحهای مرتعداری، این تحقیق با توجه به سه طرح مرتعداری دولو، چاه انبار بیارجمند و کجلو واقع در استان سمنان انجام شد. نتایج به دست آمده بیانگر این است که هرچه تفکرات مسئولان با اندیشه ها و باورهای افراد جامعه ی بهره برداران از نزدیکی و همخوانی بیشتری برخوردار باشد، میزان موفقیت برنامه ها بالاتر خواهد رفت و اجرای کار از ضریب اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود. بنابراین تبیین سیاست می بایست براساس شناخت نیازها، باورها و مشکلات بهره برداران پایه گذاری شود تا در اجرا با کمترین چالش مواجه گردد.
کلمات کلیدی: طرحهای مرتعداری، استان سمنان، موفقیت و عدم موفقیت طرح ها
مقدمه
امروزه برداشت های بی رویه و غیر اصولی از مراتع و جنگل ها سبب گردیده که هر ساله از پتانسیل مفید مرتع کاسته شده و بتدریج این منابع از نظر کمی و کیفی،دستخوش تخریب وتبدیل شوند. اعمال مدیریت صـحیح و اتخـاذ روش هـای مناسـب احیاء مرتع به منظورافزایش سطح تولید و احیاء مراتع، مستلزم داشتن اطلاعات و دانش کافی در خصـوص اکوسیسـتم هـای مرتعی می باشد. نگرش بهره برداری از مراتع تحت عنوان تنها منبع تآمین کننده ی علوفه ی دام و عدم توجه به سایر بهره وری ها تا حدی موجب تخریب مراتع شده است.تعیین میزان سودآوری های ممکن از مراتع و دسترسی به جایگـاه واقعـی و ارزش حقیقی مراتع، با تکیه بر ارزش های حفظ خاک، جلوگیری از سیل، تولید اکسیژن، آب و...مـدیریت بهینـه ی مراتـع را فراهم می سازد. بنابراین طرح های مرتع داری یکی از ابزارهای تهیه و اجرای طرح های اصلی مـدیریت و بهـره بـرداری از مراتع در ایران است که باید در تهیه ی آنها به ویژگی های اکولوژیکی منطقه از یک سو و به مسائل اجتماعی بهره بـرداران از سوی دیگر اهمیت داده شود.
1
هدف تحقیق
به طور کلی هدف از تهیه و اجرای طرح های مرتعداری را می توان به صورت زیر بیان کرد:
افزایش تولید در واحد سطح و در نتیجه تامین قسمتی از علوفه ی مورد نیاز دام و دسترسی به تعادل دام و مرتع، ایجاد پوشش گیاهی مناسب و تغییر کیفی گیاهان مرتع از گونه های نامرغوب و یکساله ی موجود به گیاهان دائمی و خوشخوراک، ایجاد انگیزه و اشتیاق و تعلق خاطر در دامداران به منظور مشارکت در اجرای طرح مرتعداری و ساماندهی مراتع با تشکیل مجموعه های مدیریتی نظیر تعاونی مرتعداری و شرکت های دامداری وکشاورزی و غیره ، کنترل فرسایش و جلوگیری از کاهش تدریجی حاصلخیزی خاک و غنی سازی منابع آب زیر زمینی و تنظیم رژیم آبی، حفظ ذخایر گیاهی و جانوری منطقه، بهبود شرایط اقتصادی و ارتقاء فرهنگی و اجتماعی دامداران، جایگزینی و اعمال مدیریت علمی و منطقی به جای مدیریت مرسوم سنتی با بکارگیری تکنولوژی مدرن، ایجاد اشتغال در منطقه و افزایش در آمد سرانه، آموزش و ترویج دامداران در نحوه ی استفاده ی صحیح از مراتع، توسعه ی فعالیت های کشاورزی و جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی، تآمین سوخت، ارتقاء کیفیت آب شرب دام، عدم پیش بینی برنامه های پرهزینه در طرح و تآکید و بکارگیری برنامه های مدیریتی، ارتباط مناسب و مستمر بین ناظر و مجریان طرح، بکارگیری سایر کاربری های عرصه(نظیر کشت علوفه ، کشت گیاهان داروئی،آبزی پروری و غیره)جهت افزایش توان مالی مرتعداران و توجه بیشتر به اندازه های بهره برداری مطلوب در طرح های مرتعداری.
تئوری و پیشینه تحقیق
فکر اصلاح و بهره برداری صحیح از مراتع در قالب طرحهای مرتعداری در واقع از اولین اقدامات علمی و فنی در زمینه مرتعداری ایران است (دهقان سلماسی،.(1373 هم اکنون تهیه و اجرای طرحهای مرتعداری و واگذاری مراتع در قالب این طرح ها در دستور کار سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور قرار داشته و این راهکار به عنوان یکی از سیاستها و برنامه های اساسی این سازمان دنبال میشود.
علاوه بر نقش عملیات اصلاحی در مراتع دارای طرح مرتعداری، حس مالکیتی که در دامداران بوجود میآید، در نگهداری، حفظ و بهره برداری صحیح این مراتع توسط دامداران موثر است. به طوری که باباخانلو (1364) بیان میکند تنها عاملی که میتواند انگیزه خاصی را برای حفظ، بهره برداری صحیح حتی اصلاح مراتع در دامداران بوجود آورد، داشتن حس مالکیت و یا تضمین معتبری برای استفاده دائمی از یک مرتع بخصوص است که این تضمین در قالب واگذاری طویل المدت اجرای طرحهای مرتعداری ممکن است.
نتایج مطالعات فوق ودیگر مطالعات بیانگر آنست که مدیریت مراتع و انجام عملیات اصلاحی نقش مهمی در برقراری تعادل بین بهره برداری و حفظ پتانسیلهای موجود در مراتع دارد . این تحقیق جهت ارزیابی موفقیت و عدم موفقیت طرحهای مرتعداری و بررسی دلایل آن بر روی سه طرح مرتعداری دولو، چاه انبار بیارجمند و کجلو در استان سمنان انجام گردید.
مدیریت مرتع باید در یک چارچوب علمی و با در نظر گرفتن حفظ منابع اصلی پایه خاک،آب، گیاه وبهره برداری پایدار انجام شود .بنابراین طرحهای مرتعداری به دلیل داشتن برنامه مدون علمی با اهداف فوق در مدیریت منابع طبیعی جای گرفت .طرح مرتعداری عبارتست از طرحی که به منظور بهره برداری از مراتع مورد تصویب واقع میشود(آذرنیوند و زارع چاهوکی،.(1390
2
مواد و روش ها
استان سمنان با وسعتی برابر 98515 کیلومترمربع، 8/5 درصد مساحت کل کشور است. این استان از نظر مسـاحت، ششـمین اسـتان کشـور اسـت و وسـعت آن بـه حـدود چهـار برابـر اسـتان تهـران مـیرسـد.
استان سمنان بین مدارهای 34 درجه و 17 دقیقه تا 37 درجه عرض شـمالی و 51 درجـه و 58 دقیقـه تـا 57 درجـه و 58 دقیقه طول شرقی قرار دارد. استان سمنان با مرکزیت شهر سمنان، از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان اصـفهان، از شـرق بـه اسـتان خراسـان و از غـرب بـه اسـتان تهـران محـدود شـده اسـت.
میانگین حرارت سالانه شهر سمنان 8/17 درجه، شاهرود 1/14 و گرمسار 5/17 درجه سانتیگراد است. بـا توجـه بـه ایـن ارقام، سردترین شهرها از میان چهار شهر استان، شاهرود و سپس دامغان و گرمترین شهر، سـمنان و سـپس گرمسـار اسـت. شکل زیر نمایی از استان سمنان را نشان می دهد:
طرح مرتعداری کجلو در سال 1373 توسط اداره ی منابع طبیعی شهرستان شاهرود انجام گرفته است. طرح مرتعداری چاه انبار بیارجمند در سال 1380 توسط حسین شوکت آبادی - محمود صدیقی زیر نظر اداره ی منابع طبیعی استان سمنان انجام شد. طرح مرتعداری دولو در سال 1377 توسط دفتر خدمات مهندسی جهاد -دفتر سمنان - زیر نظر اداره ی کل منابع طبیعی استان سمنان انجام شد.
3
برنامه ریزی این طرح ها برای یک دوره ی 10 ساله تنظیم گردیده وشامل عملیات زیر می باشد:
.(1 قرق استراحتی در سطح 4908 هکتار.
.(2 بوته کاری در سطح 700 هکتار.
.(3 بذرپاشی در سطح 700 هکتار.
.(4 حفر یک حلقه چاه مالداری.
.(5 احداث دو دستگاه آبشخوار.
طرح مرتعداری دولو .(6 احداث یک دستگاه آب انبار25 متر مکعبی.
.(7 احداث تاسیسات مورد نیاز(انبار علوفه،ساختمان مسکونی،آب انبار)جمعا 170 متر مربع زیر بنا.
.(8 احداث یک دستگاه آغل بهداشتی به مساحت 700 متر مربع.
.(9 خرید ماشین آلات مورد نیازجمعا به مبلغ 64000000 ریال.
.(1قرق استراحتی در سطح 53500 هکتار.
.(2بوته کاری در سطح 300 هکتار.
طرح مرتعداری کجلو .(3ذخیره ی نزولات توام با بذرپاشی در سطح 400 هکتار.
.(4کشت مستقیم 100 هکتار.
.(5دو حلقه چاه مالداری و سه دستگاه آبشخوار.
.(6احداث ساختمان مسکونی و انبار و مرمت آغل بهداشتی.
.(1 قرق استراحتی در سطح 3450 هکتار.
.(2 لایروبی قنات یک مورد.
.(3 ذخیره ی نزولات توام با بذرپاشی در سطح 250 هکتار.
طرح مرتعداری .(4 احداث دو دستگاه آبشخوار.
چاه انبار بیارجمند .(5 احداث یک دستگاه آغل بهداشتی به مساحت 700 متر مربع.
.(6 احداث ساختمان مسکونی و انبار.
.(7 حفر یک حلقه چاه مالداری.
.(8 خرید ماشین آلات مورد نیاز جمعا به مبلغ 9000000 ریال.
هدف از تهیه ی طرح کجلو تامین علوفه ی مورد نیاز دامداران، تامین آب شرب مورد نیاز دام ها، جلوگیری از فرسایش خاک و تقویت پوشش گیاهی، بالا بردن سطح اطلاعات و فرهنگ بهره برداران واقعی به منظور همکاری صادقانه و فعالانه ی آنها در مدیریت و بهره برداری صحیح از مراتع بوده است.
اهداف طرح چاه انبار بیارجمند بالا بردن سطح اطلاعات و فرهنگ بهره برداران واقعی به منظور همکاری صادقانه و فعالانه ی آنها در مدیریت و بهره برداری صحیح از مرتع، بهبود و تقویت پوشش گیاهی مرتع با استفاده از قرق و سایر عملیات اصلاحی، بالا بردن ظرفیت بهره برداری و بالاخره ایجاد تعادل بین دام و مرتع، جلوگیری از فرسایش خاک و تامین آب مورد نیاز دامداران بوده است.
هدف طرح دولو اصلاح و احیاء مراتع مخروبه در جهت بهبود اکوسیستم و تامین علوفه ی مورد نیاز دام و تقویت دامداری، حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش، حفظ آب و تامین رطوبت مورد نیاز گیاهان مرتعی برای تولید بیشتر، حفظ و احیاء و بهره برداری اصولی از مراتع با مشارکت دامداران بوده است.
