بخشی از مقاله
تأثیر طرحهای مرتعداری بر استراتژیهای معیشت خانوارهای روستایی در شهرستان ماهنشان
چکیده
در دهههای اخیر به دنبال رکود کمی و کیفی مراتع طرحهای مختلفی از جمله طرحهای مرتعداری برای حفظ، احیا و مدیریت پایدار آنها به اجرا در آمده است که بدون شک تاثیرات مختلفی بر ابعاد مختلف معیشت خانوارها دارند.. با توجه به اینکه، معیشت بیش از 800 میلیون خانوار در جهان به مراتع وابسته است استراتژی معیشت آنها می تواند از اجرای اینگونه طرح ها تاثیر بپذیرد. پژوهش حاضر بررسی دیدگاه بهره برداران روستایی نسبت به تاثیر طرح های مرتعداری بر راهبردهای مختلف معیشت آن ها با استفاده از یک روش شناسی پیمایشی میباشد. با روش نمونه گیری تصادفی 204 بهره بردار از 1280خانوار بهرهبردار انتخاب شدند و دادهها با استفاده از بررسی اسناد و مدارک، گروههای متمرکز، مصاحبههای نیمه ساختاریافته و پرسشنامه از بهرهبرداران روستاهایی که طرحهای مرتعداری در آنها اجرا شده و یا در حال اجرا بود در شهرستان ماهنشان جمعآوری گردید. نتایج نشان داد که تاثیر اقدامات مرتعداری بر کاهش راهبردهای وابسته به مرتع و افزایش راهبردهای غیر کشاورزی معنیدار و بر راهبردهای کشاورزی معنیدار نبوده است. همچنین نتایج نشان داد در مواردی که در معیشت خانوارها تنوع ایجاد شده است علاوه بر افزایش درآمد خانوار، از تعداد دام موجود در خانوار کاسته شده است که در نهایت میتواند موجب کاهش فشار بر مراتع باشد، بنابراین یکی از بهترین و کارآمدترین اقدامات برای کاهش فشار بر مراتع توجه به مسائل اجتماعی و اقتصادی بهرهبرداران به ویژه برآوردن نیازهای اقتصادی خانوارها، آموزش و توجه به معیشت و تنوع بخشیدن به آنها میباشد.
واژههای کلیدی: طرحهای مرتعداری، تاثیر، معیشت، بهرهبردار روستایی، ماهنشان.
مقدمه
تقریباً تمامی برنامهریزان و سیاستگزاران بخش منابع طبیعی کشور در این نکته اتفاق نظر دارند که منایع طبیعی از نظر کمی و کیفی در حال تخریب میباشند. شواهد نشان میدهد، انسانها اکوسیستمها را با سرعت بیشتر و در حد گستردهتری نسبت به دورههای قبل تغییر دادهاند که بخشی عمدهای از آن ناشی از فعالیتهای انسانی از جمله فشار فزآینده افزایش جمعیت و فعالیتهای اقتصادی سرمایه بر، چرای بیش از حد، تغییر کاربری اراضی، قطع درختان و درختچهها و شیوههای آبیاری ناکارآمد و مخرب و سیاستهای نامناسب استفاده از اراضی بوده است - ; Squires, 2009FAO, 2013 a - و - درویشی و همکاران، 1392؛ طهماسبی پور و همکاران، 1391؛ کریمی و همکاران، . - 1394 این گونه مداخلات منجر به استفاده ناپایدار و بهرهبرداری بیش از اندازه از منابع گردیده است که در نهایت موجب فشار فزاینده بر منابع برای برآوردن نیازهای رو به رشد انسان برای مواد غذایی، آب شیرین، چوب، فیبر و سوخت شده است. اگرچه اقدامات این مدت دستاوردهای قابل توجهی را در توسعه انسانی و رفاه اقتصادی به بار آورده است، اما هزینههای رو به رشدی را در تخریب و فقر شدید اکوسیستمها موجب شده است Bojö et al., 2000; Karamidehkordi, 2012; Kazmierczyk, 2005a - ؛ کریمی و همکران، - 1394 و زنگ خطر تخریب منابع طبیعی به صدا در آمده است.
بنابراین شتاب فزاینده تخریب منابع طبیعی و پوشش گیاهی در مناطق مختلف کشور، اهمیت و توجه برای حراست و احیای این عرصهها را برای بهرهبرداری پایدار از این عرصهها را ضروری میکند - شفقتی و همکاران، 1388؛ امیری لمر و مرادمند جلالی، . - 1393 بر این اساس در چند دهه اخیر اقدامات متنوعی با رویکرد اصلاح، احیا و حفاظت از منابع طبیعی در حال اجرا است که علاوه بر تاثیراتی که میتوانند بر منابع طبیعی داشته باشند، به دلیل ارتباط تنگاتنگ خانوارهای بهرهبردار روستایی با منابع طبیعی، به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر معیشتهای آنها نیز تاثیر گذار خواهند بود - کریمی و کرمی دهکردی، 1394؛ کرمی دهکردی، . - 2012 از این رو توجه به معیشت خانوارها در تهیه و اجرای هر گونه برنامه در جهت توسعه مناطق روستایی و منابع طبیعی لازم و ضروری است.
در واقع به لحاظ واژهشناسی مفهوم معیشت پایدار مشتمل بر قابلیتها، داراییها، و فعالیتهای مورد نیاز برای یک شیوه زندگی تعریف میشود . - Babulo et al., 2008; Chambers & Conway, 1992 - الیس - 2000 - نیز معیشت را اینگونه تعریف میکند: معیشت از مجموعهای از داراییها - طبیعی، فیزیکی، انسانی، مالی و اجتماعی - ، فعالیتها و دسترسی به این داراییها و فعالیتها - به صورت غیر مستقیم و به واسطه موسسات و روابط اجتماعی توسط یک فرد و یا یک خانوار - تشکیل شده است.
چارچوب معیشت پایدار شامل ساختارها و فرایندها، راهبردهای معیشت، نتایج معیشت، زمینه آسیب پذیری و سرمایههای معیشت میباشد. در واقع، معیشت زمانی پایدار است که بتواند با شوکها و استرسها مقابله کند یا آنها را بهبود بخشد، همچنین تواناییها و داراییهای خود را هم در زمان حال و هم در آینده حفظ کند و یا افزایش دهد، در همین حال که منابع طبیعی پایه را تضعیف نکند - ; Erenstein & Thorpe, 2011DFID, 1999 - و - کرمی دهکردی و انصاری، 1391؛ کریمی و کرمی دهکردی، . - 1394 این پایداری نهایتاً منجر به مزایای خاص برای معیشتهای دیگر در سطوح محلی و جهانی و در کوتاه مدت و بلند مدت میگردد - Chambers & Conway, . - 1992 بنابراین مردم مایلند که مناسبترین راهبردهای معیشت را برای دستیابی به نتایج مطلوب همچون امنیت غذایی، سلامت، رفاه وغیره توسعه دهند; Gaillard, Maceda, StasiakHYPERLINK "file:///H:/report/karimi%20report%20format%2093-02-15docx.docx%23_ENREF_11" , Le Berre, & ; DFID, 1999; Chambers & HYPERLINK "file:///H:/report/karimi%20report%20format%2093-02-15docx.docx%23_ENREF_8" ConwayHYPERLINK "file:///H:/report/karimi%20report%20format%2093-02-15docx.docx%23_ENREF_7" , 1992, 2002 - Carney, 1998
. - ; Woodhouse, Howlett, & Rigby, 2000; Scoones, 1998 Espaldon, 2009
در واقع راهبرد معیشت به معنی دامنه و ترکیبی از فعالیتها و روشهای انتخابی است که مردم به منظور استفاده از داراییها در جهت دستیابی به اهداف معیشت خود میسازند و بکار میگیرند - . - ; Van Den Berg, 2010DFID, 1999 علاوه بر این، در مواجه با هر گونه تهدید و به منظور حفظ و تداوم معیشت خود، مردم تمایل دارند که واکنشهای مختلفی از خود نشان دهند، از جمله فعالیتهای خارج از مزرعه و یا غیر کشاورزی، مهاجرت و تنوع پذیری، همچنین ممکن است بر پایه یک دوره زمانی کوتاه مدت و یا بلند مدت استوار باشد. تاثیر راهبردهای مختلف معیشت را میتوان در ستادههای معیشت جوامع مختلف به شکلهای متفاوتی همچون کاهش فقر، امنیت غذایی و مدیریت منابع طبیعی مشاهده نمود - . - ; Woodhouse et al., 2000DFID, 1999 همچنین انتخاب و بکارگیری راهبردهای معیشت مختلف به در اختیار داشتن یا دسترسی به داراییهایی که از جریانهای تولیدی مختلف مشتق شده باشند و معیشت خانوارها را میسازند، بستگی دارد . - Babulo et al., 2008 -
بررسی ها نشان می دهد که تا کنون مطالعات زیادی در رابطه با تاثیر پروژه های منابع طبیعی بر راهبردهای معیشت خانوارهای بهره بردار روستایی صورت نگرفته است. ولی برای چند نمونه می توان به موارد ذیل اشاره داشت.
مطالعهی فعالیتهای آبخیزداری توسط باتاچریا - 2008 - نشان میدهد، این فعالیتها موجب بهبود وضعیت سلامت و بهداشت در منطقه، همچنین ایجاد فعالیتهای اقتصادی و کشاورزی مختلف در منطقه مانند پرورش کرم ابریشم، پرورش قارچ خوراکی و بهبود وضعیت سلامت و بهداشت به عنوان اثرات غیر مستقیم برنامههای آبخیزداری در مناطق روستایی کشور مالی گردیده است. ترتن - 2000 - نتیجه گرفت که پروژهی توسعه آبخیزداری باعث ایجاد فرصتهای جدید معیشتی و توزیع عادلانه تر و پایدارتر این مسایل در مناطق روستایی هند گردیده است.
نتایج مطالعات کریمی و همکاران - 1394 - نشان داد که این طرحهای منابع طبیعی بیشتر رویکرد حفاظتی داشتهاند و تاثیر بسیار کمی بر راهبردهای معیشت خانوارها و تنوعسازی آنها داشتهاند. در حالیکه با توجه به نتایج توجه به اینگونه اقدامات، نه تنها موجب افزایش دانش و اقدامات بهرهبرداران میگردد، بلکه به واسطه تنوعسازی معیشت از فشار بر مراتع کاسته میشود.
کرمی و همکاران - 1389 - نیز با بررسی اثرات طرح توسعه ریمله نشان دادند که این طرح موجب رونق و گسترش فعالیتهای دامداری و کشاورزی و افزایش دانش و مهارت روستاییان در این زمینه گردیده است. بررسیهای صالح - 1381 - نیز نشان میدهد که اقدامات آبخیزداری در شهرضا موجب روی آوردن بهره برداران به شیوههای جدید آبیاری و افزایش میزان آیش گذاری اراضی زراعی گردیده است. نتایج مطالعات معاونت آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی - 1376 - نشان میدهد که اقدامات آبخیزداری موجب روی آوردن مردم به کاشت محصولات زراعی و باغی مختلف گردیده است. نتایج مطالعات کرمی دهکردی و انصاری - - 1391 نیز نشان داد که اقدامات آبخیزداری موجب افزایش راهکارهای معیشتی جدید در مناطق روستایی شهرستان زنجان شده است.
هدف پژوهش حاضر نیز تحلیل راهبردهای معیشت خانوارهای روستایی در شهرستان ماهنشان و بررسی دیدگاه بهرهبرداران در رابطه با تاثیر طرح های مرتعداری بر آنها می باشد.
روش شناسی پژوهش
به منظور دستیابی به هدف پژوهش در این منطقه از یک مطالعه کاربردی از نوع پژوهشهای توصیفی- تحلیلی با کمک روش پیمایشی مقطعی استفاده شد که دادهها عمدتاً با کاربرد روش مصاحبه ساختارمند با بهرهبرداران با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته گردآوری گردیدند. با این وجود برای شناخت مولفههای اصلی موثر بر راهبردهای معیشت خانوارها ابتدا با بررسی مطالعات کتابخانهای و ارزیابی مطالعات صورت گرفته، گویههای مرتبط با ارزیابی اثرات بر راهبردهای معیشت خانوارها استخراج گردید. در نهایت پرسشنامه اولیه توسط پژوهشگران تدوین گردید.
روایی محتوایی پرسشنامه از طریق پانلی از متخصصین دانشگاهی و اجرایی مورد تایید قرار گرفت و پایایی سازههای مهم پرسشنامه از طریق مطالعهی اولیه با حدود 20 کشاورز و تحلیل آزمون کرونباخ آلفا برای دادههای ترتیبی چند قسمتی تایید گردید که مقادیر آن برای همه شاخصها بالاتر از 0/85 بود. روایی سازه هریک از سازههای مورد بررسی نیز با استفاده از روایی همگرایی با تاکید بر درصد واریانس تبیین شده سازه بالاتر از 50درصد، مقدار ویژه عمدتاً بالاتر از 1، و بارهای عاملی بالاتر از 0/5، با کمک تحلیل مولفههای اصلی برای داده-های گروه بندی شده - CATPCA - و ساخت شاخص ترکیبی با استفاده از فرمول1مورد تایید قرار گرفت. زمانی که گویهها در بیشتر از یک گروه قرار گیرند، برای ساخت شاخص ترکیبی از فرمول 1 استفاده میشود . - Brinkman et al., 2012; Grooter et al., 2004 - بنابراین در هر سازه متغیرهایی تحلیل گردیدند که همگرایی لازم را با سازه مورد نظر داشتند.
