بخشی از مقاله
بررسی عوامل موثر در تغییر کاربری اراضی در طرح های هادی روستایی
چکیده
تهیه و اجرای طرح هادی روستایی با بیش از دو دهه سابقه از اساسیترین اقداماتی است که به منظور توسعه فیزیکی در روستاهای ایران به مرحلهی اجرا گذاشته شده است و اثرات گوناگونی را در زمینههای کالبدی- فضایی از قبیل دگرگونی در بافت کالبدی روستا، تغییر در الگوی ساخت مسکن، ناهماهنگی در شبکهی معابر روستا، تسهیل در امر رفت و آمد روستاییان و غیره به دنبال داشته است. یکی از این اثرات که دارای جنبه های مثبت و منفی فراوانی می باشد بحث تغییر کاربری اراضی در نواحی روستایی می باشد. که به همین جهت این تحقیق به بررسی عوامل موثر بر تغییر این کاربری ها می پردازد و در پایان نتایج بررسی نشان داد که عوامل مختلفی همچون عوامل اقتصادی، اجتماعی مختلفی بیشترین تاثیر را بر تغییر کاربری اراضی در طرح های هادی دارد. که مهمترین آنها عبارتند از وجود شرایط محیطی مناسبتر، فراهم شدن امکانات می باشند همچنین مطابق مطالعات مشابه صورت گرفته عوامل اقتصادی به مرتب بیش از عوامل و انگیزه های اجتماعی در تغییر کاربری اراضی سهیم اند.
واژگان کلیدی: سطوح توسعه یافتگی، مناطق روستایی ، طرح هادی
مقدمه
اصولا شواهد نشان میدهد طی چند دهه گذشته جایگاه روستا به مثابه محل زندگی بخش اعظمی از جمعیت کشور رو به تحول و نزول بوده است. ؛ این تحول ریشه در تحول ساختار اقتصادی اجتماعی ایران داشته وعمدتاً از تحولاتی چون اصلاحات ارضی، ورود درآمدهای نفتی به چرخه برنامهریزی و اقتصاد و تمرکز خدمات و فرصتهای شغلی در شهرها و و موارد دیگری متاثر بوده است. در حالی که در سال 1335 حدود 68,59 درصد از جمعیت کشور در روستاها زندگی میکردند، در دهه 1350 این میزان به 52,97 درصد کاهش یافته، و در ادامه روند رو به کاهش خود در سال 1385 سهم جمعیت روستایی از کل جمعیت کشور تنها به 31,54 درصد رسید.
اما همواره سطح توسعه و میزان برخورداری روستاها و تفاوتهای شهری - روستایی به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده و تشدید کننده در بر هم خوردن این ساختار مورد تاکید بوده است. در این میان یک از عوامل که در چند دهه اخیر نقش مهمی در توسعه و گسترش روستا ها داشته است طرح های هادی می باشند. که تهیه و اجرای طرح هادی روستایی با بیش از دو دهه سابقه از اساسیترین اقداماتی است که به منظور توسعه فیزیکی در روستاهای ایران به
1
مرحلهی اجرا گذاشته شده است و اثرات گوناگونی را در زمینههای کالبدی - فضایی از قبیل دگرگونی در بافت کالبدی روستا، تغییر در الگوی ساخت مسکن، ناهماهنگی در شبکهی معابر روستا، تسهیل در امر رفت و آمد روستاییان و غیره به دنبال داشته استصرفنظر از درستی یا نادرستی این نظر و میزان تاثیرگذاری توسعه روستایی در این تحولات، روشن است که سکونتگاههای روستایی از سطح یکسانی از توسعه و برخورداری از خدمات و تسهیلات در پهنه جغرافیایی کشور برخوردار نشدهاند. اگرچه در چند دهه اخیر در نظام برنامهریزی کشور، عامل موثر در تامین خدمات رسیدن به آستانههای جمعیتی بوده است که خود باعث جهتگیری و رشد سرمایهگذاری در برخی نقاط جمعیتی شده است، اما واقعیت این است در توسعهیافتگی نقاط روستایی عوامل متعددی دخیل هستند که موقعیت، ویژگیهای طبیعی، ارتباطات و از این دست عوامل نقش تعیین کنندهای دارند. از این رو ضروری است که علاوه بر بررسی اختلاف میان مناطق روستایی و شهری، تفاوت حوزههای روستایی در قیاس با هم نیز بررسی شوند، در این میان یکی از عواملی که نقش مهمی در توسعه روستا داشته است ظرح های هادی می باشد. طرح هادی روستایی نخستین تلاش سازمان یافته و فراگیر ملی است که با هدف ساماندهی کالبدی و بهینه سازی کاربری اراضی در بافت فیزیکی سکونتگاه های روستایی کشور تهیه و اجرا می گردد، امروزه اندک زمانی پس از طی فرایند بررسی و تصویب با انبوهی از تقاضای تغییر در کاربری های مصوب با چالشی جدی مواجه است. به همین جهت توجه وبررسی عوامل موثر بر تغییرات کاربری های موجود یک امر مهمی تلقی می شود بنابراین این تحقیق به بررسی و شناخت عوامل موثر بر تغییرات کاربری اراضی در طرح های هادی روستایی در کشور می پردازد.
توسعه و توسعه روستایی
تحلیل و بررسی توسعهیافتگی در مناطق روستایی از جنبههای مختلفی دارای اهمیت است. نظام روستایی به مثابه بخشی از نظام سکونتگاهی جایگاه مشخصی در حوزه برنامهریزی سرزمین دارد و اگر به دلایلی در روند توسعه فضاهای روستایی وقفهای ایجاد شود، به گونهای که نظام روستایی قادر به ایفای نقش سازنده خویش در نظام ملی و سرزمینی نباشد، در آن صورت آثار و پیامدهای مسائل روستایی در حوزههای شهری و در نهایت در کلیت سرزمین گسترش مییابد(رضوانی،.(2:1390 از سوی دیگر تعادل نظام سکونتگاهی(شهری و روستایی) از جنبههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی شاخصی مهم در پایداری به شمار میرود و از این منظر شکاف میان شهر و روستا می-تواند تهدید کننده پایه و اساس توسعه پایدار باشد.
توسعه در مفهوم کلی فرآیند بهبود وضع زندگی و برنامهریزی به معنی هر نوع اقدام از پیش اندیشیده شده در این فرآیند، همیشه همراه و همگام بشر بوده و پدیده جدیدی نیست. اما توسعه به مفهوم کوشش آگاهانه، نهادی شده و مبتنی بر برنامهریزی برای ترقی ابعاد متنوع حیات، به گونهای که امروزه به آن نگریسته میشود از دستاوردهای قرن بیستم است که از سال 1917 میلادی در شوروی سابق آغاز گردید(رضوانی،.(27:1390
بررسیهای مرتبط با توسعه روستاییغالباً در چارچوب برنامهریزی ناحیهای و توسعه ناحیهای به بحث گذاشته میشود. نظریههای توسعه ناحیهای، به طور عام پس از جنگ جهانی دوم به عنوان نگرشهایی برای برقراری عدالت اقتصادی و اجتماعی، توزیع بهینه و موثرتر منابع و امکانات و رفاه و ثروت، تخصیص مجدد منابع، رشد متوازنتر نواحی و کاهش نابرابریهای ناحیهای مطرح بود و روز به روز مورد توجه بیشتر برنامهریزان و سیاستگذاران توسعه قرار گرفت. از پیشگامان نظریههای توسعه ناحیهای، افرادی چون: والتر ایزارد، گونار میردال، فرانسوا پرو، هیرشمن، جان فریدمن و از این دست را میتوان نام برد(قنبری هفت چشمه و دیگران، .(4:1384
2
از آن زمان تا کنون با توجه به تنوع مفاهیم و دیدگاهها در زمینه توسعه، نظریهها و الگوهای متعددی درباره توسعه و توسعهیافتگی مطرح شده و در هر دورهای یک یا چند الگو به عنوان الگوی مسلط عمل کرده است. اگر مقوله توسعه و از جمله توسعه روستایی را با دید جامعتری بنگریم، میتوان گفت در دهه 1950 الگوی رشد، در دهه 1960 الگوی ساختارگرا یا باز توزیع منابع، در دهه 1970 الگوی تامین نیازهای اساسی و از دهه 1980 به بعد الگوی توسعه پایدار به عنوان الگوی مسلط در ادبیات توسعه طی نیم قرن اخیر مطرح بودند( رضوانی،.(77:1390 میسرا معتقد است که توسعه روستایی فقط به معنای توسعه کشاورزی نیست. همچنین موردی از رفاه اجتماعی هم نمیباشد که با تزریق پول به مناطق روستایی جهت رفع نیازمندیهای اولیه و اساسی انسانی مرتفع گردد. بلکه توسعه روستایی طیف وسیعی از فعالیتهای گوناگون وسیع انسانی را شامل میشود که مردم را به ایستادن روی پای خود و از میان برداشتن ناتوانیهای ساختاری موجود غالب میسازد تا تواناییهایی که آنها را قرنها و نسلها در شرایط نا مساعد زندگیشان به صورت اسیر نگه داشته است(بیات،.(119:1388
توسعه جریانی چند بعدی است که در خود، تجدید سازمان و سمتگیری متفاوت کل نظام اقتصادی - اجتماعی را به همراه دارد(پاپلی یزدی،.(32:1390 از دیدگاه دیگر توسعه مفهومی کیفی است و به وضعیتی اطلاق میشود که حداقل سه هدف یا شرط را محقق سازد: اول، امکان دسترسی بیشتر به کالاها و خدمات تداوم بخش زندگی انسانها؛ دوم، افزایش سطح زندگی و بهرهمندی انسانها از مواهب مادی؛ و سوم، گسترش دامنه انتخاب، آزادی اندیشهها و برابری افراد جامعه در برابر قانون(سپهردوست،.(70:1388 در پارادایم جدید توسعه روستایی که مبتنی بر اصول توسعه پایدار میباشد بیشتر بر موضوعاتی مانند توانمندسازی مردم، ایجاد ظرفیتهای جدید، احترام به اطلاعات و دانش بومی، افزایش آگاهی و اطلاعات مردم روستایی، رضایت از زندگی، حفظ محیط زیست، ارتباط و پیوند بین کنشگران توسعه و مردم محلی، مشارکت مردمگرا، برابری در دسترسی به فرصتها، افزایش سطح کارایی و بهرهوری مورد تاکید قرار دارد(رضوانی،.(2:1390 از دیگر عوامل موثر در توسعه روستایی میتوان به موقعیت جغرافیایی، اندازه یک روستا، میزان بهرهوری از زمین، نحوه استفاده از زمین، جمعیت فعال، مناطق تولید کشاورزی، نزدیکی به منابع آبی، مسکن مناسب، ویژگیهای آب آشامیدنی، باغداری، سرمایهگذاری بر زیرساختهای اجتماعی اشاره نمود.
در یک دید کلی اهداف عمده توسعه روستایی را میتوان در چهار دسته زیر خلاصه نمود:
- اهداف اقتصادی عبارت از درآمد ثابت، امنیت شغلی، امکان کسب یک زندگی آزاد و غیره
- اهداف اجتماعی شامل حفظ سلامتی که اساس ادامه حیات جامعه است و نیز دسترسی، تهیه و توزیع آن در سطح جامعه، توسعه آموزش که عامل هدایت توسعه و ایجاد یک زندگی سالم است.
- اهداف طبیعی عبارت از حفظ محیط طبیعی به نحوی که قابل تحمل باشد و مواردی از این دست
- اهداف سیاسی که در جوامع مختلف میتواند متفاوت باشد، ولی اصول کلی آن همراه ساختن جامعه روستایی با سیاستهای دولت و بدنبال آن استفاده از روستا به عنوان منبع قدرتی پایدار است(پاپلی یزدی و دیگران،.(54:1390 مقصود مطلوب توسعه، بهبود کیفیت زندگی همه است؛ بنابراین کوشش برای دستیابی به توسعه باید به شکلی باشد که منافع اکثریت مردم را در بر گیرد، در صورتی که بخش محدودی از جامعه از فرآیند توسعه که خود یک فرآیند تغییر مطلوب است بهرهمند شوند نمیتوان آن را توسعه نامید. خلاصه این که در تعریف توسعه با در نظر گرفتن برداشتهای مختلف، مفاهیم اصلی آن را میتوان مطابق نمودار شماره 1 نشان داد:
شکل :1 مفاهیم اصلی توسعه
3
توسعه مفهومی جامع است مفهوم توسعه هم ابعاد کمی و هم کیفی دارد
توسعه دارای ایعاد مادی و معنوی است توسعه یک مفهوم ارزشی است
پیشینه تحقیق
به طور تاریخی، تهیه و اجرای طرح هادی روستایی با هدف هدایت و کنترل رشد و توسعه فیزیکی روستاهای واجد شرایط، از سال 1366 با مسولیت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و زیر نظر معاونت عمران روستایی و در راستای رفع یکی از مشکلات اساسی روستاهای کشور یعنی نابسامانی وضع کالبدی و کیفیت مساکن روستایی در حال اجرا می باشد (آمار و صمیمی شارمی، .(45 :1388 در بین تمامی طرح های توسعه فیزیکی، طرح های هادی روستایی ویژگی خاصی داشته و از سه جنبه دارای اهمیت استاولاً،: با توجه به زمان آغاز این طرح ها، تهیه و اجرای آنها بیش از 20 سال سابقه دارد؛ثانیاً، از آنجا که طرح های هادی در مقیاس روستا تهیه می شود، گستره مکانی آنها زیاد است و در تمام نواحی روستایی کشور می توان نمونه هایی از آنها را یافت؛ثالثاٌ، طرح های هادی روستایی محلی ترین و موردی ترین طرح ها محسوب می شوند که به طور مستقیم با اجتماع روستایی ارتباط دارند (رضوانی، .(170 :1390 از این رو، با در نظر گرفتن اهمیت طرح های هادی از یک سو و ادامه روند طراحی و اجرای این طرح ها از سوی دیگر، بررسی و ارزیابی اثرات این طرح ها در ابعاد مختلف می تواند بسیار حساس و ضروری باشد، زیرا چنین بررسی هایی از یک سو اطلاعات لازم برای مدیران را از طریق یک فرایند بازخوردی کارآمد فراهم می سازد تا آنها بتوانند روش های مناسب تر و بهتری را برای اجرای طرح های آتی انتخاب نمایند و از سوی دیگر، از طریق شناسایی ضعف ها و موانع اجرایی طرح، می توانند به یافتن راه حل ها کمک نموده و در نتیجه اجرای طرح های آتی را اثربخش تر و کاراتر نمایند در رابطه با موضوع این پژوهش و موارد مشابه، مطالعات متعددی در کشور انجام گرفته است؛ غفاری((1389 در مقاله-
ای با عنوان "طرح های هادی روستایی و تغییر کاربری اراضی" به بررسی عوامل موثر بر تغییر کاربری اراضی طرح های هادی روستایی پرداخت. وی در راستای نیل به اهداف این پژوهش ضمن بهره گیری از جنبه های توصیفی-تحلیلی از سه روش مشاهده، بررسی اسنادی و پرسش نامه ای نیز استفاده خواهد شد، گردآوری داده ها از 14 نقطه ی روستایی دارای طرح هادی در قلمرو تحقیق و ارزیابی و پردازش آن ها در نرم افزار SPSS نشان می دهد که بین عوامل اجتماعی- اقتصادی و تغییر کاربری اراضی در طرح های هادی روستایی ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین عوامل اقتصادی به مرتب بیش از عوامل و انگیزه های اجتماعی در تغییر کاربری اراضی سهیم اند. یوسفی و قاسمی((1390 با استفاده از روش تاکسونومی و بر اساس داده های سرشماری 1385 و1390 و در برخی از موارد برای مقایسه ازآمار واطلاعات بین سال های1380تا 1390، درجه توسعه یافتگی مناطق شهری و روستایی کشور مورد تجزیه وتحلیل قرار داده اند. شاخص های چند گانه در این بررسی(38 شاخص) به چهار طبقه عمده زیربنایی، اقتصادی، بهداشتی و فرهنگی - اجتماعی تقسیم شده اند. در نهایت مناطق شهری و روستایی همه استان های کشور بر اساس شاخص های چهار گانه توسعه ای طبقه بندی شده اند. بر اساس یافته های این تحقیق اطلاعات مورد نظر؛ خلاصهای از بهترین و بدترین استانها را در سالهای مختلف نشان میدهد. در جمع بندی نهایی استان های اصفهان ،
