مقاله جایگاه طرح های هادی روستایی در بهبود آمایش کیفیت محیطی مناطق روستایی

بخشی از مقاله

جایگاه طرح های هادی روستایی در بهبود آمایش کیفیت محیطی مناطق روستایی

چکیده

نابسامانی وضعیت کالبدی و کیفیت نامناسب مسکن روستایی از مهمترین عواملی هستند که ضرورت اصلاح و بهسازی بافتهای روستایی را بیان میکنند. طرح هادی روستایی، با بیش از دو دهه سابقه یکی از اساسی ترین اقداماتی است که از سال 1367 تا پایان سال 1389 برای بیش از 24899 روستا تهیه و در بیش از 9912 روستا با هدف تجدید حیات روستا به لحاظ ابعاد فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی به اجرا در آمده است. از آنجا که این طرح یک سند رسمی برای توسعه کالبدی روستاها است، میتواند نقش ویژهای در عمران روستاهای کشور و بهبود زندگی روستائیان ایفا کند. این مقاله با هدف کاربردی و با استفاده روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نقش طرح هادی در آمایش کیفیت محیطی مناطق روستایی پرداخته است. برای پاسخ به این سوال فرضیه زیر مطرح می گردد: بنظر می رسد اجرای طرحهای هادی روستایی آثار مثبتی در آمایش کیفیت محیطی مناطق روستایی بوجودآورده است. نتایج حاصل از این تحقیقی نشان می دهد با شناخت کامل جایگاه این طرح در اصلاح کالبدی فیزیکی روستاها، روند اجرا و پیامدهای حاصل از اجرای این طرح در روستاها، میتوان اطلاعات لازم را برای مدیریت بهتر این طرحها فراهم نمود. شواهد نشان میدهد اجرای طرح هادی میتواند ضمن اصلاح کالبد فضایی روستاها، بهبود تسهیلات عمومی و رفاهی، باعث افزایش سطح شاخصهای اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و در نهایت باعث بهبود وضعیت زندگی روستائیان، مشارکت آنان و افزایش سطح توسعه اقتصادی در سکونتگاههای روستایی کشور از طریق افزایش اشتغال و درآمد، افزایش نرخ سرمایه گذاری و کاهش نرخ مهاجرت شود.

واژههای کلیدی: طرح هادی، بهسازی، روستا، توسعه روستایی،کیفیت.

-1مقدمه

امروزه تاکید بر اجرای طرح های توسعه روستایی جهت امروز و آینده بدین خاطر است که دیگر امکان ندارد بدون برنامه ریزی همه جانبه در بهره برداری از منابع طبیعی، نظام جامعه ها بتواند به اهداف تعیین شده خود در برنامه توسعه اجتماعی و اقتصادی نزدیک شده و به خود کفایی اقتصادی برسد.(آسایش، ( 67 : 1376 امروزه طرح هادی روستایی مهمترین ابزار مدیریت توسعه روستایی در ایران است. این طرح ها عمدتاُ جنبه های کالبدی روستاها را مورد توجه قرار میدهند و بخش عمده قابل اجرا یا اجرا شده طرح های هادی روستاهای کشور نیز جنبه کالبدی دارند.طرح هادی

روستایی برگرفته از الگوی طرح هادی و جامع شهری است که دارای سابقه طولانی در در ایران هستند.(احمدیان، محمدی ماکرانی، موسوی، تابستان 1387، صص 16 و( 17 از سال 1367 تا پایان سال 1389 برای بیش از 24899 روستا تهیه و

1

در بیش از 9912 روستا با هدف تجدید حیات روستا به لحاظ ابعاد فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی به اجرا در آمد. (عزیزپور و همکاران، (1390 در حقیقت رشد هدایت نشده فیزیکی روستاها باعث شکلگیری چشم انداز ناموزونی از عرصههای سکونتگاهی شده است که فاقد روابط و پیوندهای مناسب کالبدی - فضایی در درون مناطق روستایی است. (سعیدی، (1383 بر همین اساس طرحهای مرتبط با ساماندهی کالبدی روستا، ابتدا در قالب طرحهای بهسازی روستایی و در نهایت به شکل امروزی خود یعنی طرح هادی روستایی وارد مباحث توسعه روستایی گردید و با گذشت زمان جایگاه ویژهای را به خود اختصاص داد. (کلانتری و خواجه شاهکوهی، (1381 تجارب حاصل از اولین طرح هایی که به منظورسازماندهی کالبدی روستاها در سال 1362 با عنوان طرح های روانبخشی، به صورت موردی در چند استان کشور تهیه شد؛ در سال 1367، منجر به برنامهای گسترده و فراگیر، برای تهیه طرحهای هادی روستایی در ایران گردید. (Ahmadi,1995) طرح هادی روستایی، با در پیش گرفتن رویکردی مبتنی بر محوریت تحولات کالبدی در توسعه روستاها (papoli yazdi,

2002)به اجرای پروژههای اجرایی دهگانهای پرداخت که همگی در پی دگرگون ساختن کالبد روستاها، و به تبع آن، توسعه روستایی بودند. از طرفی تمرکز روی کیفیت محیطی به عنوان کلیدی برای پژوهش در جغرافیای روستا می باشد. بر این اساس جغرافیای روستا تلاش قابل ملاحضه ای برای ارزیابی محیط های مختلف معطوف داشته است. ( Pacione,

(1984 فهم مفهوم کیفیت و فرایند آن، تغییرات زیادی در ذهن ایجاد می کند. ( Zeren Gulersoy and et al, (2009: 110 لذا کیفیت محیط روستایی، بستگی زیادی به کیفیت زیرساخت ها و مدیریت مناسب دارد. ( Islam, (1997 کیفیت×زندگی×به×نوعی×بیانگر×وضعیت×افراد×ساکن×در×یک×کشور×و×منطقه×است×؟ד×Roback, 1982: 1259 ”
-2بیان مسئله

طرح ریزی کالبدی به دلایل مختلف مورد توجه بوده است. پس از گذار سکونتگاههای اولیه و سکونتگاههایی که تا حدی پیچیدگی داشتند، طرح ریزی به صورت الزامی برای سکونتگاههای انسانی درآمد. در کل الزامات طرح ریزی کالبدی عبارتند از:

·نیاز روان شناختی برای امنیت و تقاضا برای انگیزش ·نیاز عاطفی برای هویت، ایجاد حس در خانه بودن، حفظ یکپارچگی معماری ·طراحی برای نیاز ادراکی، مسیریابی آسان ·راحتی فیزیکی ·ترفیع در هم کنش و ارتباطات میان ساکنان

·افزایش جذابیت محیط مصنوع و تسهیلاتی برای تجارب زیباشناختی در احساس زیبایی

اجزای تشکیل دهنده طرح ریزی کالبد عبارتند از:
1 .فرم یا کالبد: مفهومی سه بعدی است و تعریف و تحدیدکننده فضا محسوب می شود. 2 .فضا: محل تجلی نوع فعالیتهای مبتنی بر انسان و محل وقوع فعالیت هاست.

3 .فعالیت: فعالیت انسانی در فضای جغرافیایی را شامل میشود.
4 .انسان: روح فضا و فعالیت است.(آقایاری هیر،تابستان 1387، صص 42و(43 بر اساس آئین نامه نحوه بررسی و تصویب طرحهای توسعه عمران محلی، ناحیهای، منطقهای، و ملی و مقررات

شهرسازی و معماری کشور مصوب مورخه 78/10/12 هیأت دولت، طرح هادی روستایی عبارت از :

طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود ، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکرد های مختلف از قبیل مسکونی، تولیدی، تجاری و کشاورزی، و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندیهای عمومی روستایی را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرحهای جامع ناحیهای تعیین مینماید. با توجه به این که مهم ترین ضوابط اجرایی مورد نظر در تهیه طرح های هادی روستایی شامل مواردی چون دسترسی ها و شبکه ارتباطی، وضعیت مسکن ،

توسعه فیزیکی روستاها ، تعیین کاربریها و فعالیتهای خدماتی می باشد.حال مسئله این است که آیا طرحهای هادی روستایی توانسته اند نقش تاثیر گذاری بر توسعه کیفیت محیط زندگی در روستا ایجاد کنند؟ به همین دلیل در این مطالعه بر اساس بررسی های اولیه ای که بر روی طرح های هادی اجرا شده صورت گرفته، متغیرهای زیر مورد بررسی قرار گرفتند. الف ) وضعیت معابر ب) توسعه روستا و ساخت و سازهای مسکن ج ) دسترسی به خدمات و رفع نیازهای خدماتی د) بهداشت محیط و رعایت مسائل زیست محیطی روستا ه) علاقه مندی ساکنان به ادامه سکونت در روستا و ) موانع و محدودیت اثرات کالبدی اجرای طرح های هادی روستایی.

-3مروری بر ادبیات تحقیق
.1-3مبانی نظری تحقیق

.1-1-3طرح هادی

طرح هادی روستایی عبارتست از فراهم کردن بستر تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی، و فیزیکی( سلیمی، (1385 طرحهای هادی روستای از جمله پروژه هایی محسوب میگردند که در راستای فراهم سازی زمینه توسعه و عمران نقاط روستایی تهیه و اجرا میشوند. پایه چنین طرحهای در کشور ما از سال 1362 و تحت عنوان ،روان بخشی روستاها ، در یکی از نقاط روستایی شهرستان شهرکرد و توسط وزیر مسکن و شهرسازی وقت به مورد اجرا گذاشته شد، و در سالهای بعد به خصوص از سال 1366 توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با جدیت تمام پی گیری شد. تجدید حیات و هدایت روستاها از ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله، اهداف مورد نظر در طرحهای مذکور میباشد.

.2-1-3مراحل تهیه طرح هادی

مرحله اول: تهیه نقشه پایه و وضع موجود روستا. مرحله دوم : مطالعات پایه و تشخیص وضعیت.

مرحله سوم : تحلیل و استنتاج از بررسیها و تدوین چشم اندازها. مرحله چهارم: تعیین پروژه های پیشنهادی و تهیه طرح هادی. اهداف تهیه و اجرای طرح هادی روستایی.

.3-1-3اهداف تهیه و اجرای طرح هادی روستایی الف: در نخستین فصل آئین نامه اجرایی تهیه و تصویب طرحهای هادی روستایی اهداف مورد نظر به شرح زیر عنوان شده است:

-ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی. -تأمین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی و رفاهی.

-ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود مسکن روستائیان و خدمات بهزیستی و عمومی.
-ایجاد شبکه ارتباطی منظم، و ساماندهی منطقی نظام توزیع خدمات در سطح روستاهای دهستان.
-ایجاد زمینه بهبود وضعیت اقتصادی روستاها از طریق تسهیلات تولیدی، اشتغال، و ارتقاء درآمد روستائیان. -هدایت وضعیت فیزیکی ( کالبدی ) روستا.

ب: اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی به شرح زیر است:

-افزایش راندمان کار روستائیان.
-بهبود معیشت و رفاه سط زندگی در روستاها. -جلب سرمایه گذاری در روستاها.

3

-تکمیل و اصلاح چرخه تولید - مصرف روستایی. -پیشگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها.
.4-1-3مراجع بررسی و تصویب طرحهای هادی روستایی

تا پیش از ابلاغیه مورخ 79/11/16 هیئت محترم وزیران، روند بررسی و تصویب طرح هادی به گونه ای بود که پس از کنترل و تائید مطالعات انجام شده توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی طرح تهیه شده درکمیته فنی طرحهای هادی روستایی مطرح می شد . کمیته مذکور مرکب از نمایندگانی از سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، سازمان جهاد کشاورزی ، مسکن و شهرسازی ، دفتر فنی استانداری ، محیط زیست ، شرکت آبفای روستایی، بنیاد مسکن انقلاب اسلام استان و رئیس شورای اسلامی روستا و در صورت نیاز بخشدار مربوطه بوده و در محل بنیاد مسکن استان تشکیل می گردید . ضمن اینکه پیش از برگزاری جلسه کمیته فنی طرح ، یک مرحله بازدید از روستا توسط کارشناسان واحد فنی بنیاد جهت انطباق مطالعات و نقشه های مشاور با واقعیات محل انجام میگرفت که در حال حاضر نیز روند مذکور پیش از برگزاری جلسه گروه کارشناسی کمیته عمران پیگیری میشود. متعاقب اصلاح موارد مندرج د رصورتجلسه کمیته فنی توسط مشاور ، به منظور تصویب نهایی ، طرح تهیه شده درشورای تصویب که متشکل از مدیران و رؤسای هر یک ازادارت و سازمانهای ذیربط بود ، مطرح و پس از تصویب جهت اجرا ابلاغ می شد. شایان ذکر است که هم اکنون در پی ابلاغ مصوبه فوق الذکر هیئت وزیران ، کار گروه عمران و زیر بنایی عمران با دبیری سازمان مدیریت و برنامه ریزی و ریاست معاونت عمرانی استانداری جایگزین شورای تصویب پیشین گردیده است (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، .(1382

.2-3پیشینه تحقیق

عظیمی و جمشیدیان( (1384 در مقالهای" تحت عنوان" بررسی اثرات کالبدی اجرای طرحهای هادی در سکونتگاه-های روستایی در غرب گیلان" نشان میدهند که اجرای طرحهای هادی روستایی باعث پیشرفت نسبی زندگی مردم و افزایش امیدواری آنها به سکونت روستاهای برخوردار از این طرح شده است و در حالی که اجرای طرح هادی روستایی از لحاظ خدمات رسانی به طور نسبی موفق بودهاند، به لحاظ رعایت مسایل زیست محیطی و مشارکت مردمی به ویژه در فرآیند تهیه طرح، چندان موفق عمل نکردهاند.عنابستانی((1388 مقالهای تحت عنوان" ارزیابی اثرات اجرای طرحهای هادی بر سکونتگاههای روستایی در روستاهای غرب خراسان رضوی" ارایه داده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد که اجرای طرحها باعث امیدواری روستاییان به سکونت در روستا و به لحاظ خدمات رسانی موفق بوده درحالی که به لحاظ زیست محیطی و جلب مشارکت مردم چندان توفیقی حاصل ننمودهاند و به دلیل اشکلات موجود در فرآیند تهیه و اجرای طرحها، مردم و دست اندرکاران امر خواستار بازنگری در این فرآیند هستند. احمدی((1389 مقالهای را تحت عنوان "بررسی تاثیرات کالبدی بر توسعه بهینه سکونتگاههای روستایی" ارائه داده است. در این مقاله سعی گردیده است تا به بررسی عوامل تشکیل دهنده طرح کالبدی روستا و شناخت آنها، به راهکارهایی جهت توسعه کالبدی روستا دست یافته و کیفیت مکانهای سکونتگاههای یک روستا را از لحاظ کیفیت و نوسازی و نگهداری و مرمت سنجیده و بدین ترتیب به ارائه راهکارهایی جهت توسعه مناسب و پایدار روستاها دست یافته است.موسوی قهدریجانی ( ( 1374 در تحقیقی تحت عنوان ارزشیابی اثرات اجتماعی طرحهای بهسازی روستایی در استان اصفهان به این نتیجه رسید که بهسازی نقشی در تامین و عرضه امکانات و خدمات جدید در روستاها نداشته و روستاها عموماً از امکانات و خدمات قبل از بهسازی برخوردار بودهاند و

مشارکت روستاییان در ابعاد گوناگون اجرای بهسازی ضعیف است و این مشارکت در ابعاد تصمیمگیری و مشارکت مالی بسیار ضعیفتر و با اینکه 70/8 درصد از پاسخگویان ابراز نمودهاند که با مسیر اجرای طرح بهسازی در روستا مخالفند، ولی 86/9 درصد از آنان در حد بالایی از بهسازی ابراز رضایت کردهاند. بارنت ( 1974) معتقد طرح ریزی کالبدی فرآیند طراحی سکونتگاهها بدون طراحی ساختمانها است. یا مدنی پور (1997) طرح ریزی کالبدی را یک فعالیت بین رشته ای برای شکلدهی و مدیریت محیط سکونتگاهی است که هم به فرآیند شکلدهی و هم فضاهایی که امکان شکل دهی را فراهم می آورند، علاقه دارد. (bas: 2003)

4