بخشی از مقاله
گردشگری روستایی با تأکید بر گردشگری پایدار
(مطالعه موردی: روستای افجه؛ دهستان لواسان کوچک، بخش لواسانات)
چکیده
گردشگری و اقتصاد گردشگری امروزه از ارکان اصلی اقتصاد تجارت جهانی است، گردشگری روستایی به عنوان راهکاری جهت کاهش مهاجرتهای روستایی به شهرها، افزایش سطح رفاه، بهبود کیفیت زندگی و در نهایت رسیدن به توسعه روستایی محسوب میشود. در توسعه پایدار گردشگری ضمن حفظ محیط زیست به بهره برداری پایدار از منابع طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و نیز موضوعات برابری بین نسل ها، مشارکت و توسعه توجه ویژه ای میشود.
هدف پژوهش حاضر گردشگری روستایی با تأکید بر گردشگری پایدار در روستای افجه دهستان لواسان کوچک بخش لواسانات میباشد. این روستا از حیث گردشگری دارای جاذبه های متنوع طبیعی و انسانی میباشد. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی میباشد. دادههای موردنیاز با استفاده از منابع اسنادی و مطالعات کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و مصاحبه با مردم، گردشگران و مسئولین مرتبط گردآوری شده است.
با توجه به جامعهی آماری مردم روستا که 1079 نفر میباشد، تعداد 165 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. هم چنین تعداد 43 گردشگر در روستای افجه دهستان لواسان کوچک، دیدگاههای آنها در خصوص عوامل اثرگذار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژی و نهادی در فرآیند گردشگری مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است، و برای تجزیه تحلیل
1
اطلاعات از روش تحلیلی SWOT و نرم افزار Excel استفاده شده است، و با توجه به نتایج بدست آمده مجموع عوامل داخلی و عوامل خارجی راهبردهای بهینه در جهت توسعه گردشگری پایدار روستایی در منطقه ارائه شده است. نتایج تحقیق بیان گر این مطلب است که با وجود پتانسیل های بالای منطقه برنامه ریزی گردشگری مناسبی در این خصوص صورت نگرفته است، و تهیه طرح جامع گردشگری و انجام برنامه ریزی مطلوب منجر به توسعه و رشد فیزیکی، توسعه اقتصادی، اشتغال نیروی انسانی، ایجاد فرصتهای شغلی و افزایش درآمد در منطقه و توسعه اجتماعی و فرهنگی خواهد شد، لذا توجه به گردشگری پایدار در این منطقه امری اساسی تلقی می گردد.
کلمات کلیدی: گردشگری روستایی، توسعه روستایی، گردشگری پایدار، افجه، لواسان کوچک.
2
مقدمه و هدف
گردشگری پدیده ای کهن است که از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته است. (کارگر، (95 :1386، در دههی اخیر گردشگری دارای رشد سریعی بوده و اکنون بیشترین رشد را در بین بخشهای مختلف اقتصادی داشته، به گونه ای که در ردیف سه صنعت بزرگ قرار دارد. (Quattrone, 2002:3)، هم چنین قابلیتهای عمده صنعت گردشگری مانند گسترش انواع خدمات، ایجاد فرصتهای شغلی، توسعه زیرساختها، تعامل فرهنگها، برقراری تحکیم انس و الفت بین مردم به عنوان یکی از مولفههای تجارت میباشد که به آن صادرات نامرئی گفته شده و نیز به عنوان یک اقتصاد پایدار به آن اهتمام ویژه ای شده است. (سجادیان و همکاران، .(62 :1390 توجه به مقوله گردشگری روستایی از دهههای 1950 به بعد گسترش یافت و طی سالیان اخیر توسعه و رونق آن به عنوان یکی از راهبردهای مهم و اساسی در رشد و توسعه ی نواحی روستایی، توجه صاحب نظران و خصوصاً متخصصان مسائل روستایی را به خود جلب کرد و آن را به عنوان راهبردی برای توسعه محلی و منطقه ای قلمداد نمود.
توسعه گردشگری در نواحی روستایی میتواند عملکردهای مختلفی در این نواحی ایفا نماید. (اکبریان و همکاران، :1392 (76، بنابراین گردشگری روستایی که از شاخههای صنعت گردشگری است، میتواند نقش مهمی در تجدید حیات روستاها، ایجاد اشتغال و درآمد برای روستائیان، حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی و در نهایت توسعه یک پارچه و پایدار روستایی را ایجاد نماید. (رضوانی، (80 :1387، از جمله نواحی روستایی که به سبب وجود جاذبه ها و پتانسیلهای طبیعی و انسانی گردشگران زیادی را به سمت و سوی خود جلب نماید روستاهای اطراف پایتخت میباشد. که هر روز به رشد و توسعه گردشگری این مناطق افزوده میشود. روستای افجه نیز از این قاعده مستثنی نبوده، بنابراین هدف پژوهش حاضر گردشگری روستایی با تأکید بر گردشگری پایدار در روستای افجه واقع در دهستان لواسان کوچک، بخش لواسانات که به عنوان روستای هدف گردشگری توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انتخاب و عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژی و نهادی اثرگذار گردشگری پایدار منطقه مطالعه گردید.
با استفاده از روش تحلیلی (SWOT) نقاط قوت1، ضعف2، فرصت1 و تهدید2 که از آن ها به عنوان عوامل داخلی و خارجی اثرگذار یاد میشود، مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. تا بتوان با بررسی موارد ذکر شده به توسعه پایدار گردشگری روستایی در منطقه نائل آمد.
3
تئوری و پیشینه تحقیق
گردشگری در هر فضای جغرافیایی در روندی از تطبیق پذیری جاذبه ها، سکونت گـاه هـا و تسـهیلات موردنیـاز، انجـام میگیرد، گردشگری روستایی3، یکی از انواع گردشگری است که با بسیاری از الگوهای دیگر گردشـگری پیونـد دارد، ولـی وجه مشخصه ی آن استقرار در نواحی روستایی است. گردشگری روسـتایی امـروزه یکـی از اشـکال گردشـگری محسـوب میشود. (قدیری و همکاران، (2 :1389، گردشگری روستایی دامنه ای از فعالیت ها و خدمات مربوط بـه تفـریح و آرامـش گردشگران میباشد، که به وسیله کشاورزان و مردم روستایی برای جذب گردشگران به منـاطق خـود و بـه منظـور کسـب درآمد صورت میگیرد. (رضوانی، (95 :1387، توسعه گردشگری با هدف حفـظ و بهبـود محـیط زیسـت، تـأمین نیازهـای اساسـی انســانی، بهبـود وضــع موجــود و برابـری نســلی و نیــز بهبـود کیفیــت زنـدگی همــه مــردم مطـرح شــده اســت.
.(Inskeep, 1991:30) موضوع گردشگری پایدار را تأمین نیازهای گردشگران حاضر و مناطق میزبان و در ضـمن حفـظ و بهبود فرصت ها بـرای آینـده تعریـف کـرده انـد. (رضـوانی، (83 :1387، بنـابراین رویکـرد گردشـگری پایـدار، یکـی از کارآمدترین رویکردهای جایگزین توسعه بوده که توان بالقوه ای در کـاهش آثـار منفـی حاصـل از گردشـگری انبـوه دارد.
.(chirs, C., and sirakaya, 2005: 43)
رشد مباحث نظری، بازنگری و بسط مفاهیم کلیدی در گردشگری روستایی، طرح دیدگاه هایی چون تأثیر گردشگری بر کالایی شدن فرهنگ و محیط زیست روستایی از جانب افرادی چون پاول کلاک (1992) و میشل وود (2011)؛ تبیین مفاهیم روستا و گردشگری روستایی از سوی برناردلان (1994) در مقاله کلیدی با عنوان گردشگری روستایی چیست؟ در خارج از کشور مطرح شد. در ایران نیز مطالعات گردشگری و از جمله گردشگری روستایی در محافل دانشگاهی از اوایل سال 1380 موردتوجه قرار گرفت. افتخاری و قادری (1381)، با پژوهش »نقش گردشگری روستایی در توسعه روستایی.« رضوانی (1382)، در پژوهشی به منظور »تحلیل روند ایجاد و گسترش خانههای دوم در نواحی روستایی«، را میتوان به عنوان پیشگامان مطالعات گردشگری روستایی در ایران به شمار آورد. (بیات و همکاران، .(114 :1392
مواد و روش ها
پژوهش پیش رو از نظر هدف، کاربردی و از دیدگاه روش توصیفی- تحلیلی است. مراحل پژوهش بر پایهی گردآوری داده ها، اطلاعات طبقه بندی شده، تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری است. برای گردآوری اطلاعات مرتبط با مباحث نظری از مطالعات کتابخانه ای و برای دست یابی به اطلاعات و دادههای تجربی نیز، از روش مطالعات میدانی و مصاحبه و مشاهده مستقیم و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیلی SWOT و نرم افزار Excel استفاده شده است. با توجه به جامعه ی آماری مردم روستا که 1079 نفر میباشد، تعداد 165 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید، هم چنین تعداد 43 گردشگر که در منطقه مورد مطالعه حضور داشتند دیدگاههای آنها در خصوص عوامل تأثیرگذار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژی و نهادی بر گردشگری پایدار مورد ارزیابی واقع گردید، و معیارهای سنجش تحت عنوان عوامل داخلی و خارجی و راهبردهای بهینه در جهت توسعه گردشگری روستایی عنوان گردیده است.
معرفی محدودی مورد مطالعه
دهستان لواسان کوچک در بخش لواسانات در شهرستان شمیرانات، استان تهران قرار دارد. (افتخاری و همکاران، :1392 (132، دارای 16 روستا به مرکزیت روستای افجه است. روستای افجه در ارتفاع 2050 متر از سطح دریا (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ( 22 :1385 و بر روی مدار 37"، 51' و 35° عرض شمالی و 26"، 42' و 51° طول شرقی واقع گردیده است. (شناسنامه آبادیهای کشور، (24 :1375، بر طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390 دهستان لواسان کوچک دارای جمعیتی برابر با 5918 نفر بوده است که در فصول مختلف سال به خصوص در فصل تابستان جمعیت این روستاها به چند برابر میرسد. جمعیت روستای افجه 1079 نفر بوده است. این روستا دارای پتانسیلهای بالقوه طبیعی و انسانی برای جذب گردشگران و توسعه پایدار گردشگری میباشد. از مهمترین آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی دهستان لواسان کوچک و روستای افجه میتوان به سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع)، بقایای کاخ ناصرالدین شاه، قلعه سربند، آبشارهای پسچوبک، موآب، سواحل رودخانه ها، سدلتیان و دشت هویج یا گهچال اشاره نمود. (طرح هادی بازنگری روستای افجه، (38 :1385، با وجود قابلیتهای بالقوه مورد مطالعه برای جذب گردشگران روستایی متاسفانه محدودیتهای فراوانی وجود دارد که از جمله مهمترین آنها میتوان به عدم طرح جامع گردشگری، ناآگاهی عمومی روستائیان و مسئولین از مزایای گردشگری، عدم حمایت دولت از سرمایه گذاری بخش خصوصی و نبود تسهیلات و تجهیزات رفاهی و فرهنگی برای گردشگران را ذکر کرد. لذا با توجه به مطالب عنوان شده ضرورت برنامه ریزی جامع گردشگری پایدار روستایی در این دهستان، روستای افجه امری لازم و ضروری است.
5
شکل -1 موقعیت جغرافیایی منطقه و روستای مورد مطالعه
شکل -2 مدل مفهومی طراحی شده توسط نگارنده، 1394
