بخشی از مقاله
بررسی نمود فولدینگ در بازار تبریز
چکیده
اندیشه ها و نظریه های جدیدی که به مرور زمان به وجود آمده در معماری تاثیر گذاشته است. بازار و چگونگی کالبد آن از جمله فضای معماری است که جای بررسی دارد این معماری از گذشته وجود داشته و در شهرهای اسلامی بازار قلب تپنده شهر محسوب می شود. بازار تبریز بزرگترین بنای مسقف دست ساز بشر محسوب می شود. پژوهش حاضر در صدد اثبات این فرضیه است که با توجه به مباحث تفکری فولدینگ می توان ادعا کرد این تفکر در بازار تبریز نمود دارد. در این مقاله ابتدا به بررسی نحوه نمود فولدینگ و در پی آن توپولوژی فولدینگ و تفکر ریزومی و سپس به کالبد بازار پرداخته است. این مقاله سعی بر آن است تا با مقایسه تفکر آنها با هم به نتایجی دست یافت که نشان می دهد که هرچند بازار تبریز قبل از این سبک معماری ساخته ولی مبانی فولدینگ دریافت و در نحوه بازار دیدی می شود.
واژه های کلیدی: بازار، فولدینگ، تبریز، معماری
-1 مقدمه
اندیشه فولدینگ نمود خود را نه تنها در شکل و فرم نشان می دهد بلکه در برخی موارد نیز جنبه فکری داشته و دارای اصول فولدینگ می باشد. با توجه به اینکه فولدینگ یکی از سبک های مطرح در دهه پایانی گذشته بود و بازار تبریز قدیمی تر از این سبک می باشد. تبریز در ادوار گذشته به دلیل واقع شدن در مسیر جاده ابریشم از مهم ترین مراکز تجاری ایران و جهان به شمار می رفته است .[1] مجموعه بازار سنتی تبریز نیز به دلیل قرارگرفتن در این مسیر تجاری شرق-غرب یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی و تجاری بین المللی در آسیا و جهان بین قرن های 12 تا 18 میلادی بوده است .[2] در بازار تبریز ویژگی های سبک فولدینگ دیده می شود. و دارای ارتباط می باشند. که این ارتباط به توسعه معماری کمک می کند. در این مقاله هدف بررسی چگونگی نمود تفکر فولدینگ در بازار تبریز می باشد.
-2 فولدینگ، ریزوم
-1-2فولدینگ
فولدینگ برای نخستین بار توسط فیسوف فرانسوی ژیل دلوز مطرح شد . از نظر این فلسفه، هیچ ارجحیتی در جهان وجود ندارد و فولدینگ به دنبال تعدد است و می خواهد سلسله مراتب را از بین ببرد. گرگ لین در تعریف معماری فولدینگ می گوید: " فولدینگ یعنی تلفیق نمودن عوامل نامربوط در یک مخلوط به هم پیوسته. " در این
رابطه می توان لایه های رسوبی در کوه ها را مثال زد که در اثر فشارهای درونی زمین روی یکدیگر خم شده و پیچ و تاب خورده اند. در عین این که هر لایه خصوصیات درونی خود را حفظ کرده است، ولی با لایه مجاور خود درگیر شده و لایه ها به صورت انعطاف پذیری در کنار یکدیگر انحناء پیدا کرده اند. [3]
در فولدینگ، معماری به توصیف تفاوت ها و یا تضاد های موجود در سایت نمی پردازد و معمار با مسائلی از قبیل همخوان کردن اهداف متضاد و متفاوت به سمت یکپارچگی با ساختاری نو پیش می رود. فولدینگ، یک فرایند خود بازگشتی است. فرایندی که خصوصیات فیزیکی فرم را متغیر می سازد بدون آنکه هندسه توپولوژی آن جسم از بین برود. فولدینگ در اصل به معنای »تاخوردگی« است. در زبان یونانی، واژه «fold» از ریشه «diploma» گرفته شده است و به معنای »دولا« می باشد.
دلوز در کتاب» فولد، لایب نیتس و باروک« بیان می دارد که: »فولد (تاخوردگی) رابطه تفاوت با خودش است.« دلوز همچنین استدلال می کند که لایب نیتس مبدع یکی از مهم ترین مفهوم های رویداد است. مفهوم های فلسفی مانند آثار هنری، در تباین با عملکردهای علمی و نظریه ها، به چیزها و اوضاع بیرون از خود آنها، ارجاع نمی دهند، به وسیله روابط بین عناصر خود و روابط خود با دیگر مفاهیم، به قالب تعریف در می آیند .]4[
این فلسفه در پی از بین بردن دوگانگی هاست. فولد یعنی چین و لایه یعنی لایه های هزار تو، یعنی هر لایه در کنار لایه دیگر، همه چیز در کنار هم است، هیچ اندیشه ای بر دیگری ارجحیت ندارد، تفسیری بالاتر و فراتر از دیگری نیست، همه چیز افقی است و عمود گرایی، طبقه بندی و سلسله مراتب را مردود می داند و به جای ان افقی گرایی را مطرح می کند و از نظر فولدینگ همه چیز همسطح یکدیگر است. به عبارت دیگر در این نوع معماری با مرکز مداری مخالفت می شود و مرکز مداری جای خود را به گسترش در جهت طول (و نه ارتفاع) می دهد. این لایه ها در عین این که خصوصیات خود را حفظ کرده اند ولی با توجه به شرایط موجود در سایت، به حالت نرم و انعطاف پذیر به صورت افقی و بدون هیچ گونه ارجحیتی در بین عوامل موجود در سایت قرار گرفتند
.]5[
پیتر آیزمن در حوزه معماری واژه فرم ضعیف را مطرح کرده است فرمی که قابل انعطاف است و خود را با شرایطی محیطی وفق می دهد از این رو معماری فولدینگ نوعی معماری ارگانیک محسوب می شود به این معنا که لایه ها در عین این که خصوصیات خود را حفظ می کنند ولی با توجه به شرایط موجود در سایت به حالت نرم و انعطاف پذیر به صورت افقی و بدون هیچ ارجحیتی در بین عوامل موجود در سایت قرار می گیرند .]6[
یکی از مواردی که دلوز در تبیین اندیشه افقی و به خصوص مفهوم تاخوردگی از آن سود جست، مضمون رویه ها یا سطوح ریمانی است. از نظر دلوز، سطوح ریمانی از هر گونه همگونی و تجانس بی بهره اند. مشخصه هر یک از آنها فضایی است که معرف مجذور فاصله میان دو نقطه بسیار نزدیک است. در نتیجه، دو نظاره گر که در کنار یکدیگر قرار دارند، می توانند در فضای ریمانی، نقطه هایی را که در مجاورت مستقیم آنهاست، تشخیص دهند، اما نمی توانند بدون وضع معیاری جدید، جای خود را نسبت به یکدیگر تعیین کنند. بنابراین، هر مجاورت با نقطه نزدیک همچون قطعه ای کوچک از فضای اقلیدسی است، اما با نحوه ی اتصال یک مجاورت به مجاورت بعدی معین نیست و می تواند به صورت های بی نهایت متفاوت انجام گیرد. سطح ریمانی، معمولا مجموعه ای بی شکل از قطعاتی است که در کنار هم جای گرفته اند بی آنکه به یکدیگر متصل باشند .]7[
بنا به نظر مندلبرات، شکل های غیرعادی، انتقال دهنده معنا هستند و در معنای جدید متفاوت با معنای قبلی خود به کار می روند. بر همین اساس، ترکیبات فولد یکدست نیست، اما انعطاف پذیر و ناهمگون است. دلوز در شرح این انعطاف پذیری، قائل به پیوستگی در عین تغییر و پراکندگی در عین تغییر و پراکندگی است و این انعطاف پذیری باعث می شود، تلفیق عناصر نامرتبط در یک چارچوب پیوسته، با ترکیبی کاملا نو آفریده شود. این انعطاف پذیری را گرگ لین با توسل به ادبیات و بیان صفاتی از قبیل »مطیع« و »فروتن« بیان می کند: »حالا شکل های انعطاف پذیر، فروتن خواهند بود. آنها نیروهای خارجی را خواهند پذیرفت.[8] «
-2-2 ریزوم، خصوصیات ریزوم یکی از موارد کلیدی در مباحث مطرح شده توسط دلوز، افقی گرایی است. دلوز به همراه یار همفکر خود،
فیلیکس گاتاری، مقاله ای به نام »ریزوم ( » (Rhizomدر سال 1976 در پاریس منتشر کرد. این موضوع در کتاب
هزار سطح صاف (1980) به صورت کامل تر توسط این دو مطرح گردید. رزیوم گیاهی است بر خلاف سایر گیاهان، ساقه آن به صورت افقی و در زیر خاک رشد می کند. برگ های آن خارج از خاک است با قطع بخشی از ساقه آن، این گیاه از بین نمی رود، بلکه از همانجا در زیر خاک گسترش می یابد و جوانه های تازه ایجاد می کند. (شکل (1
معماری فولدینگ در مقیاس شهری در جایی بین زمینه گرایی و بیان گرایی قرار دارد. فرم های انعطاف پذیر نه به صورت کامل هندسی هستند و نه به شکل دلبخواهی. در مقیاس شهر، این لایه های تا شده و انعطاف پذیر نه نسبت به بافت مجاور خود بی تفاوت اند و نه مطابق با آنند، بلکه از شرایط محیطی بهره می جویند و آنها را در منطق پیچ خورده و منحنی خود جای می دهند.
شکل :1 ریزوم
-1-2-2 خصوصیات ریزوم گیاه ریزوم دارای ویژگی های زیر است:
-ریزوم به صورت افقی رشد می کند.
-با از بین رفتن یک قسمتی از ساقه ریزوم، گیاه از بین نمی رود، و در همانجا زیر خاک گسترش می یابد. -ریزوم، برخلاف درخت حتی اگر تماما شکسته یا از هم گسسته شود باز هم می تواند حیات خود را از سر بگیرد و در جهات دیگری رشد کند.
-بر خلاف ریشه اصلی درخت که اساسا رو به زمین در دل خاک در یک جهت خاص سیر می کند، (ریزوم) به هر سو سرک می کشد و روی خاک در جهات گوناگون پیش می رود.
-در بعضی گیاهان ریزومهای قدیمی خشک شده و می پوسند اما گیاهان جوان که از رشد جوانه ها در روی ریزوم تشکیل می شوند خود به خود جدا و مستقل به حیات خود ادامه می دهند.
-گیاهان ریزوم دار از طریق ریزومها یا قلمه گرفتن از آنها تکثیر می شوند.
-ریزومهایی که به سرما مقاوم نیستند، در فصل پاییز از خاک بیرون کشیده می شوند تا در فصل بهار از هم جدا شده مجددا کشت شوند.[9]
-3 ساختار شکلی فولدینگ
فولدینگ طولی، با طول و لبه های ثابت که با هم موازی بوده و همدیگر را قطع نمی کنند. وقتی آن را از گوشه ها تا کنیم که خطوط را قطع کنند در آن صورت یک چهار ضلعی یا هرم به وجود می آید. علاوه بر آنها فولدینگ را می توان با توجه به ویژگی های توپولوژیک، هندسی های مختلف، ارتفاع فولدینگ ها و فرکانس فولدینگ ها طبقه بندی کرد و سازه آنها از یک لایه یا چند لایه تشکیل شده است. ]10[ فولد به صورت های زیر نمود می یابد:
رشد خطی و موازی با هم. (شکل (2 موزاییک کاری اوری گامی که یکی از نمونه های آن مدل توپی می باشد که انعطاف پذیر می باشد. اوری گامی هذلولی که انعطاف پذیر می باشد.
مدولار اوریگامی یا واحدهای مدولار. (شکل (3
شکل :2 فولدینگ تا شده و خطی [10]
شکل :3 مدولار اوریگامی
-4 بازار
بازار تبریز به دلیل داشتن موقعیت مرکزی از دیر باز دارای انواع کارکردهای شهری به ویژه فعالیت های تجاری و بازرگانی و تفریحی بوده که علاوه بر نیازهای ساکنین خود شهر، نیازهای نواحی دوردست را نیز تامین می نموده است. با این وجود شروع عملیات اجرائی شهرسازی مدرن که درصدد توسعه شتاب زده عوامل فیزیکی از جمله شبکه های ارتباطی بوده به تضعیف سیستم بافت سنتی از جمله عملکرد بازار قدیم منجر گردید. [11] هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شدهاست. این بازار از سمت شرق به عالی قاپو (مجموعه کاخ های ولی عهد نشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش هایی از شمال رودخانه مهران رود را شامل می شود و این دو بخش به وسیله پل های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می شوند. (شکل (4
شکل 4 -محدوده قلمرو تبریز[12]
بازار تبریز یک شبکه ارتباطی، تشکیل شده از تعدادی راسته های موازی و متقاطع است که دو راسته اصلی تر آن عبارت است از: دو راسته شمالی_ جنوبی است که به طور تقریب و با اندکی اعوجاج و جابه جایی، با یکدیگر موازی هستند. ]13[
مجموعه بازار سنتی تبریز شامل سازه آجری، سرپوشیده و به هم پیوسته و فضاهای محصور برای عملکردهای مختلف می باشد. تبریز و مجموعه بازار آن هم اکنون فعال است و در قرن 13ام زمانی که این شهر، در استان آذربایجان شرقی، پایتخت قلمرو صفویه بود، مشهور گردید. این شهر در قرن 16ام مقام پایتخت بودن را از دست داد اما به عنوان قطب تجاری تا پایان قرن 18ام با توسعه قدرت عثمانی همچنان با اهمیت باقی ماند. هم اکنون این بازار یکی از کاملترین نمونه های سیستم تجاری و فرهنگی ایران است ]2[.
