بخشی از مقاله
بررسی نوآوري و پذیرش تکنولوژي اطلاعاتی و ارتباطی دورکاري در دانشکده
مدیریت دانشگاه تهران
چکیده
در این مقاله به بررسی و پذیرش تکنولوژي اطلاعاتی و ارتباطی دورکاري براي اولین بار در ایران در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران پرداخته شده است. با توجه به مدلهاي ارائه شده براي پذیرش تکنولوژي در این تحقیق مدل دیویس استفاده شده است.
این تحقیق از لحاظ هدف کاربردي، از لحاظ روش توصیفی - پیمایشی می باشد. جامعه آماري تحقیق دانشکده مدیریت دانشگاه تهران بوده و روش نمونه گیري مورد استفاده سرشماري است. پایایی ابزار مورد استفاده، پرسشنامه 0.836 محاسبه گردیده است.
نتایج بررسی نشان می دهد از بین این متغیرها، متغیرهاي توانائی فردي بر برداشت ذهنی از آسانی استفاده، برداشت ذهنی از آسانی استفاده بر برداشت ذهنی از سودمندي،آسانی بر طرز نگرش فرد به سیستم، برداشت ذهنی از سودمندي بر تصمیم به استفاده، تصمیم به استفاده بر استفاده عملی، به طور معنی داري بر پذیرش و استفاده از سیستمهاي دورکاري مؤثر هستند . از طرفی کم بودن ضریب مسیر و ارزش آزمون t براي بقیه متغیرها یعنی توانائی فردي بر برداشت ذهنی از سودمندي، برداشت ذهنی از سودمندي بر طرز نگرش فرد به سیستم، را نشان دهنده عدم معنی داري آنها در جامعه آماري مورد مطالعه دانست .
واژههاي کلیدي: دورکاري، نوآوري، پذیرش تکنولوژي، تکنولوژي اطلاعاتی و ارتباطی
1
-1 مقدمه
امروزه حرکت به سوي جهانیشدن، از بین رفتن مرزهاي فیزیکی و زندگی در دهکدة جهانی ما را ناگزیر به پذیرش فناوري اطلاعات به عنوان بخش جداییناپذیري از زندگی ساخته است. تغییرات سریع و لحظهبهلحظه در دنیاي فناوري اطلاعات یکی از خصوصیات بارزي است که به صحنه رقابت اقتصاد جهانی شکلی تازه بخشیده است.[1] یکی از بخشهاي فناوري اطلاعات و نوآوري که در سال هاي اخیر، در بستر تکنولوژي هاي اطلاعاتی، شبکه و اینترنت رشد چشمگیري داشته کاربرد "دورکاري" بوده است. بدون شک، یکی از پدیدههاي مهم هزاره سوم رشد چشمگیر و روزافزون فنآوري اطلاعات و تأثیر آن بر همه جوانب زندگی بشر میباشد.[2] ایجاد تغییرات جدي در همه ساختارهاي بشري مانند مدیریت، اقتصاد، کسب بازارهاي گسترده، آموزشهاي مجازي، اشتغال، شکل دولتها و رشد ضریب دانایی در همه عرصه ها نسبت به یک قرن گذشته، موجب بروز تحولاتی عظیم در نوع ارتباطات سازمانها، دولتها، ملتها و مجامع بینالمللی شده است.[3]
در میان این نوآوريها و تغییرات اخیر فقط، سازمانهایی باقی خواهند ماند که بتوانند خود را به سرعت، با این تغییرات تطبیق دهند و به نحوي مؤثر از آنها استفاده کنند. کشور ما ایران نیز از این امر مستثنی نیست اما، قبل از بکارگیري گستردة هر تکنولوژي جدید باید زیرساختهاي آن را مهیا کرد و سپس، با علم کامل از نحوة استفاده و میزان پذیرش آن از طرف استفادهکنندگان به استقبالش شتافت. در غیر این صورت، جبر حضور در صحنه هاي بینالمللی ما را به استفادة کورکورانه و تحمیلی از آنها سوق خواهد داد.
طی دو دهه گذشته، مطالعات زیادي درباره عوامل مؤثر بر پذیرش نوآوري و فناوري اطلاعات انجام شده است. از میان تحقیقات به نظر می رسد مدل پذیرش تکنولوژي 1(TAM) در شرح رفتار استفاده از تکنولوژي نوین بسیار موثر بوده است. این مدل تا کنون، در بیش از 100 تحقیق و در زمینههاي گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است این تحقیقات نشان دادهاند مدل پذیرش تکنولوژي چارچوب تئوریکی مناسبی براي درك رفتار استفاده و پذیرش انواع آن ارائه می دهد.[4]
-2 بیان مسئله تحقیق
فاصله زیاد کشور ما با کشورهاي پیشرفته در زمینه ایجاد فناوري باعث شده ما به عنوان واردکننده فناوري عمل کرده و به کرّات، شاهد ورود فناوريهاي جدیدي باشیم که در برخی موارد هزینههاي سنگینی به همراه دارند. از طرفی، در بسیاري از موارد شاهد هستیم که از این فناوريها به طور مناسب استفاده نمیشوند و پس از مدتی کوتاه به دلیل بهرهگیري نامناسب کنار گذاشته مثلایشوند؛ ً، ورود سیستمهاي پیشرفته به سازمانها، عدم استقبال کارکنان و اصرار آنها به استفاده از سیستمهاي دستی. حال آن که اگر از ورود فناوري به سازمان و کاربرد آن استقبال شود کارایی مطلوبتري حاصل میگردد. با توجه به مطالب فوق، تحقیق درصدد بررسی پذیرش دورکاري در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران و این امر است که عوامل مؤثر و تاثیرگذار بر پذیرش سیستم
فناوري اطلاعاتی و ارتباطی دورکاري کدامند؟
-1.2 ضررورت و اهمیت پذیرش تکنولوژي جدید
در "توسعه تکنولوژي"، زمان و مکانی که مردم یک تکنولوژي جدید را میپذیرند و آن را با زندگیشان تطبیق میدهند اهمیت زیادي دارد. یافتن متغیرهاي تأثیرگذار بر پذیرش و استفاده از فناوري اطلاعات توسط افراد همواره، از زمینههاي مورد
علاقه محققان سیستمهاي اطلاعاتی بوده است. اگر سیستم اطلاعاتی مورد استفاده قرار نگیرد هیچگاه نمیتواند کارآیی و اثربخشی شخص را افزایش دهد .[1]
عوامل متعددي بر فرآیند "تطبیق با تکنولوژي" تأثیر میگذارند؛ از جمله ویژگیهاي خانوادگی، فاکتورهاي مربوط به سطح جامعه و سیاستهاي جامعه. هنگام ارائه تکنولوژي جدید باید این فاکتورها را در نظر گرفت. این فرآیند در تطابق با فرهنگ هاي مختلف پیچیدهتر میشود؛ چون خود این فاکتورهاي مؤثر بر پذیرش فناوري جدید نیز از فرهنگی به فرهنگ دیگر دستخوش تغییرات میشوند .[5]
مانته میجر و لینگ که درباره میزان پذیرش فناوري اطلاعات و ارتباطات سیستمهاي موبایل ماهوارهاي در اروپا تحقیق کردهاند معتقدند "پذیرش و استفاده از فناوري" به افراد و کاربران بالقوه آن در زندگی روزانه بستگی دارد. این موضوع که شخص در زندگی روزانهاش به چه چیزي نیاز دارد حائز اهمیت زیادي است چون در نهایت اوست که تصمیم میگیرد تکنولوژي جدید را بپذیرد یا خیر. به علاوه، مردم در جهان متغیر و با نیازهاي متغیر زندگی میکنند .[6]
-3 مرور ادبیات
در عصر صنعتی، مراکز تجاري در موقعیتهاي جغرافیایی معین جهت هماهنگی و تولید بیشتر سازماندهی شده بودند و لازم بود کارکنان، به صورت فیزیکی جهت تولید و توزیع خدمات در محل کار حضور یابند. ابزار و وسایل تولید، به طور متمرکز، در کارخانه یا اداره قرار داشتند و غیر قابل انتقال بودند. بنابراین، حضور فیزیکی کارکنان در محل کار ضروري بود .[2]
در عصر اطلاعات وسایل تولید و عرضه، به صورت الکترونیکی، ساخته و توزیع میشوند. با ظهور کامپیوترهاي ارزانقیمت، شبکهها و اینترنت قابل دسترسی براي همه، نیاز به حضور فیزیکی در محل کار کم شده است. در این دوره که با پیشرفت عظیم فناوري همراه است نیازي به حضور فیزیکی کارکنان در زمانی معین سر کار نیست. براي سازمانهاي زیادي، زمان کاري و مکان کاري کارمند اهمیت ندارد بلکه، انجام دادن کار مهم است. بنابراین، کار شناور در هر زمان و مکان به گزینهاي رو به رشد تبدیل شده است. به این نوع کار، "دورکاري" و به فردي که آن را انجام میدهد، "دورکار" گفته می شود. برخلاف کارمند سنتی که نزدیک به مدیر و در محیط کاري اشتراکی با سایر همکاران در مکانی متمرکز بود در دورکاري کارمند دور از محیط اداري رسمی میباشد و از طریق رسانههاي الکترونیکی با کارفرما تعامل دارد. دو ویژگی دورکار او را از کارمند سنتی متمایز میکند: فاصله از محل کارفرما و ارتباطات الکترونیکی.[7]
امروزه، بسیاري از شرکتهاي بزرگ دنیا از دورکاري بهره میگیرند. طبق گزارش انجمن بینالمللی دورکاري سازمانهاي خصوصی و عمومی آمریکایی به مزایاي دورکاري پی بردهاند.[8]
به نظر جک نیلز دورکاري هر گونه جانشینی تکنولوژيهاي اطلاعاتی (از قبیل ارتباطات دوربرد و کامپیوتر) براي سفرهاي کاري یا حرکت کار به سمت کارکنان (بهجاي حرکت کارکنان به سمت کار)؛ یک یا چند روز در هفته انجام دادن کار در خانه یا در دورمرکزها (خارج از اداره)، با تأکید بر کاهش یا حذف رفتوآمدهاي روزانه به مکان کاري است .[9] در تعریف دیگري مورگان چنین بیان میکند که دورکاري شیوهاي براي کار انعطافپذیر است. به این ترتیب، کارکنان با استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات میتوانند کار خود را در مکانی غیر از محل کار رسمیشان انجام دهند .[10] به نظر سایبر دورکاري باعث انعطافپذیري در مکان کاري میشود و کارکنان می توانند با استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات کارشان را انجام دهند. به چنین مکانی مکان کاري انعطافپذیر، کار انعطاف پذیر یا توانمندسازي نیروي کار براي اجراي کار از راه دور اطلاق میشود.[11]
در جدول 1 انواع دورکاري را به اختصار شرح داده شده است:
جدول -1 انواع دورکاري
از بین کلیه تئوريهاي ارائهشده، مدل پذیرش تکنولوژي (TAM) تأثیرگذارترین و رایجترین تئوري براي شرح پذیرش افراد از سیستمهاي اطلاعاتی بوده است. طبق مدل پذیرش تکنولوژي، استفاده از یک تکنولوژي اطلاعاتی با قصد استفاده از آن سیستم خاص تعیین می شود. قصد استفاده نیز به نوبه خود، با میزان مفید بودن تکنولوژي مد نظر از دیدگاه استفاده کننده و سهولت استفاده از سیستم توسط او تعیین می شود. محققان سیستمهاي اطلاعاتی در زمینه اعتبار این مدل در پیش بینی پذیرش فناوريهاي اطلاعاتی مختلف توسط افراد توافق نظر دارند .[12]
به نظر دیویس دو عامل در تعیین نگرش افراد تأثیر دارد و به پذیرش تکنولوژي منجر میشود: »نگرش فرد درباره سهولت استفاده« و »مفید بودن تکنولوژي مد نظر.« نگرش فرد در زمینه مفید بودن یک تکنولوژي اطلاعاتی به معنی حدي است که فرد تصور میکند استفاده از یک تکنولوژي خاص موجب بهبود عملکرد شغلی وي در سازمان میشود یا به انجام دادن بهتر کار مد نظر کمک میکند. این کمک میتواند از طریق کاهش زمان انجام وظیفه یا ارائه اطلاعات بههنگام باشد. بسیاري از تحقیقات در زمینه سیستمهاي اطلاعاتی نشان دادهاند که مثبت بودن این نگرش تأثیر زیادي بر استفاده از فناوري مورد نظر دارد.[13]
نگرش فرد درباره سهولت استفاده به درجه اي اطلاق میشود که شخص معتقد است یادگیري نحوه استفاده وکارکردن با یک سیستم خاص مستلزم اندکی تلاش ذهنی میباشد .[14]
بر اساس نتایج تحقیقات سهولت استفاده هم بر قصد استفاده تأثیر می گذارد. این تأثیر ممکن است، مستقیم یا غیر مستقیم، از طریق تأثیر آن بر مفید بودن درك شده باشد. در واقع، آن دسته فناوريهاي اطلاعاتی که استفاده از آنها آسان است کمتر، براي افراد جنبه تهدیدکنندگی دارند. این دو عامل بر طرز نگرش فرد درباره استفاده از یک سیستم خاص تأثیر میگذارند. این طرز نگرش هم بر تمایل فرد به استفاده از سیستم مورد نظر تأثیر می گذارد. این تمایل هم به استفاده واقعی از سیستم مد نظر منجر میشود. طرز نگرش به سیستم، ارزیابی فرد از مطلوبیت استفاده از یک سیستم اطلاعاتی است و تمایل رفتاري یا قصد استفادهکننده میزان احتمال بکارگیري سیستم توسط فرد است .[ 15 ]
متغیر وابسته در این مدل، استفاده واقعی از تکنولوژي اطلاعاتی است که به معنی حجم یا تناوب استفاده از یک سیستم اطلاعاتی می باشد. عام بودن مدل پذیرش تکنولوژي مانع ایجاد اطلاعات بیشتر درباره کاربران مختلف و سیستمهاي اطلاعاتی گوناگون میباشد. براي رفع نقایص مدل پذیرش تکنولوژي، محققان دیگر در سال هاي بعد به بسط این مدل پرداختند. عوامل تأثیرگذار بر پذیرش تکنولوژيهاي مختلف و فنآوري اطلاعات، بر حسب تکنولوژي مد نظر، کاربران مورد بررسی و شرایط موجود متفاوت است .[15]
-4 پیشینه تحقیق
روش دورکاري در ایران مفهومی نو میباشد. لذا تحقیقات صورتگرفته در این خصوص بسیار محدود عموماًو، درباره مبانی و انواع مدلهاي پیادهسازي دورکاري میباشد. زمینه موضوع تحقیقات و مطالعاتی که در خصوص دورکاري در ایران نگاشته شده است به شرح ذیل بیان میگردد.
خنجري [16] در پژوهشی با عنوان " ارائه مدل پیادهسازي دورکاري در بنگاههاي اقتصادي" معتقد است با مطرح شدن پدیده فناوري اطلاعات در دهههاي اخیر و تأثیر انکارناپذیر آن بر جنبههاي گوناگون زندگی و اشتغال، دورکاري تحت عنوان یکی از شیوههاي مهم جدید کار در جامعه اطلاعاتی مطرح شده است. لذا، به منظور همگامی با تغییرات ناشی از جامعه اطلاعاتی و سرعت رشد فناوري اطلاعات در این تحقیق ضمن بررسی مفاهیم، کلیات، مزایا، معایب و زمینههاي ایجاد و روند رشد دورکاري به بررسی کاربرد و چگونگی پیادهسازي آن در سازمان هاي گوناگون پرداخته میشود. زیرساختها، پیشنیازها و تغییرات لازم بررسی و تحلیل شدهاند و علاوه بر مطالعه و تحلیل رویههاي مطرح پیادهسازي در کشورها و سازمانهاي گوناگون به ارائه رویه جامع و کاملی در این زمینه پرداخته شده است. سپس مدل ارائهشده در یک بنگاه اقتصادي نمونه پیادهسازي شده است و نهتاًی، برنامه پیادهسازي دورکاري در بنگاه نمونه تدوین و ارائه شد. در تحقیق دیگري که حاج بابایی .[17] با عنوان "چارچوب فرآیند انتخاب دورکاري و تاثیر آن بر ترافیک" انجام داده است به بررسی فرآیند انتخاب دورکاري توسط کارمندان و تأثیر دورکاري بر ترافیک پرداخته شده است. نمونه آماري مورد نیاز از طریق توزیع پرسشنامه در 7 اداره دولتی و نیمهدولتی بدست آمده است. از مدلهاي یکمرحلهاي (پروبیت رتبهاي و دومرحلهاي)، مدل گزینش (پروبیت دوگانه و پروبیت رتبهاي) که با استفاده از اظهارات پاسخگویان ساخته شدهاند براي شناسایی این فرآیند استفاده شده است، از این طریق متغیرهاي توصیفی اثرگذار بر میزان تمایل به دورکاري شناسایی شدهاند. این متغیرها شامل خصوصیات شغلی، فردي، خانوادگی، سفر کاري، به همراه نگرش افراد درباره دورکاري هستند.
نتایج مدلهاي ساختهشده نشان میدهد عواملی مانند سن، تجربه کاري بیشتر از 5 سال در شغل فعلی، بیشتر از 10 کیلومتر شدن فاصله منزل تا محل کار، استفاده از وسایل نقلیه عمومی، نگرش مثبت درباره آثار دورکاري بر سلامت روحی خانوار و عملکرد کاري، بر میزان تمایل به دورکاري میافزایند. از طرف دیگر، مدت زمان روزانه مأموریت خارج از اداره، تعداد افراد خانواده و بیشتر از 35 کیلومتر شدن فاصله منزل تا محل کار، تمایل به دورکاري را کاهش میدهد. در ضمن، نامناسب بودن شغل براي دورکاري باعث عدم تمایل به دورکاري نمیشود. علاوه بر موارد فوق، نتایج حاصل از مدلسازي یک و دو مرحلهاي با هم مورد مقایسه قرار
گرفتهاند، نتیجه این مقایسه حاکی از توافق نسبی ضرایب بدستآمده توسط دو مدل و برآورد بهتر میزان تمایل به دورکاري توسط مدل یک مرحلهاي است. گرچه برازش مدل دو مرحله اي بهتر است، بررسی آثار دورکاري بر ترافیک نشان می دهد که در شهر تهران در صورت انجام دورکاري، تقاضاي سفر کاري، تقاضاي سفر کل، نفر- کیلومتر، وسیله- کیلومتر، هزینه ریالی سفر، مصرف سوخت، آلودگیهاي زیستمحیطی و هزینه کلی سفر کاهش مییابد. در ضمن، دورکاري باعث کاهش تراکم ترافیک در ساعات اوج و افزایش استفاده از وسیله نقلیه شخصی و انتخاب مقصد نزدیکتر به منزل در سایر سفرها می گردد. همچنین اردشیري [18]
مدلسازي میزان مناسب دورکاري با استفاده از شبکه عصبی و انتخاب گسسته. در دانشنامه کارشناسی ارشد دانشگاه شریف چنین مطرح میشود که دورکاري از جمله راهبردهاي مدیریت تقاضاي حمل و نقل بوده که بر سفرهاي کاري تمرکز داشته و تکیه بر فناوري اطلاعات و ارتباطات میتوانند سبب حذف شمار قابل توجهی از سفرها در ساعت اوج ترافیک شود. دورکاري بر عرصه حملونقل، زیستمحیطی اقتصادي و فرهنگی بوده که عامل اصلی در تعیین میزان این آثار، میزان بکارگیري آن است. هدف این پژوهش سنجش میزان استفاده از دورکاري و شناسایی عوامل تأثیرگذار آن بر اساس فعالیتهاي شغلی، خصوصیات فردي و اقتصادي ـ اجتماعی و ویژگیهاي سفر شغلی کارمندان است. مدل سازي میزان مناسب دورکاري براي نخستین بار در این پژوهش، توسط شبکههاي عصبی مصنوعی انجام گرفت و نتایج آن با مدلهاي انتخاب گسسته، بر پایه طیف وسیع متغیرها در خوبی، برازش و توان پیشگویی مقایسه شد. در این پژوهش برتري مدلهاي شبکه عصبی از لحاظ خوبی برازش و توان تعمیم نتایج نسبت به مدلهاي انتخاب گسسته (از نوع رتبه اي) مشخص شد. البته، نباید ویژگیهاي مهمی همچون شناسایی اهمیت نسبی متغیرهاي بکاررفته و قابلیت تحلیل حساسیت در مدلهاي انتخاب گسسته را نادیده گرفت. یافتههاي مهم مطالعه نشان می دهد اجزاي شغلی کارمندخصوصاً، میزان کار با کامپیوتر، سابقه کاري، مسافت سفر کاري و در اختیار بودن وسیله نقلیه از طرف شرکت، موثرترین نقش را در تعداد روزهاي مناسب دورکاري در هفته براي شخص ایفاء میکنند. یک سال بعد، طباطبایی .[19] در دانشنامه کارشناسی ارشد خود در دانشگاه صنعتی شریف با عنوان"مکانیابی مراکز دورکاري" بیان کرد دورکاري یکی از رویکردهاي مدیریت تقاضا در حمل و نقل است و سعی میشود تردد شغلی افراد به مراکز شلوغ اداري ـ تجاري شهرها، به طور کامل یا جزئی، با فناوري ارتباطات دوربرد جایگزین شوند. دورکاري از منزل و از مراکزي قابل اجرا میباشد که به این منظور تدارك دیده شدهاند.
امروزه، نوع دوم آن (دورمرکز) مقبولتر است. دورکاري موجب کاهش سفر در اثر تغییر مقصد کاري، از محل همیشگی، به محلی در مجاورت محل سکونت میگردد. از این رو، تأثیر مثبت دورکاري در گروي محل مناسب دورمرکز است. در این پایان نامه یک مدل برنامهریزي ریاضی براي یافتن مکان و ظرفیت بهینه دور مراکز، در یک سطح کلان از برنامهریزي، پیشنهاد شده است. در این مدل، همزمان، دو هدف کمینه کردن کل نفر-کیلومتر سفرهاي دورکاري کارمندان و بیشینه کردن دسترسی دور مراکز به محل سکونت دورکاران دنبال شدهاند. دو پارامتر کلیدي بیشینه و کمینه ظرفیت دورکاري در هر نقطه از فضاي امکانپذیر به عنوان عوامل مؤثر بر عملکرد این مدل تعیین شدهاند. به علاوه، ساختاري براي اولویتدهی ترتیبی به کارکنانی که یک روز، دو روز و سه روز در هفته دورکاري میکنند براي استفاده از دورمراکز نزدیکتر پیشنهاد شده و عملکرد آن بررسی شده است. مدل پیشنهادي در قالب یک مطالعه موردي براي مکانیابی دورمراکز لازم براي شاغلان دولتی در سطح یک تقسیمبندي 53 بخشی از کلان شهر تهران مورد بررسی قرار گرفته است. براي حل این مدل از روش برنامهریزي آرمانی فازي تقدمی استفاده شده که از روشهاي حل مسائل بهینهسازي چندهدفه است. سپس، حساسیت مدل نسبت به پارامترهاي مختلف آن مورد تحلیل قرار گرفته و یک مدل بهینه براي مکانیابی مراکز دورکاري در سطح شهر تهران پیشنهاد شده است. نتایج حل این مدل با اهداف مورد نظر از مکانیابی دورمراکز در سطح تهران همخوانی مناسبی دارند. همزمان شاهنگیان[20] اثر توأمان امکانپذیري دورکاري از نظر مدیران و کارمندان رادر دانشنامه کارشناسی ارشد دانشگاه شریف خود بررسی کرد. در این پژوهش با استفاده از نمونه آماري حاوي نظرات کارشناسی سرپرستان و تمایل کارکنان به گروههاي شغلی و خصوصیات فردي گوناگون میزان مناسب و امکانپذیر دورکاري کارکنان بررسی
