بخشی از مقاله
شناسایی و دسته بندی عوامل موثر بر پذیرش دورکاری
با استفاده از مدل دیویس
چکیده
دورکاری سازماندهی مجددی در مولفههای شغلی محسوب میشود. این مقاله درصدد است تا با شناسایی عوامل موثر بر پذیرش دورکاری توسط کارکنان سازمان، گامی نخست برای سازمانهایی که قصد پیاده سازی دورکاری را دارند بردارد و به آنها برای انجام اقدامات مقتضی به جهت مواجه نشدن با واکنشهای غیر قابل پیش بینی کارکنان کمک نماید. این پژوهش به وسیله مرور مطالعات پیشین، عوامل موثر بر پذیرش دورکاری را شناسایی کرده و آنها را با کمک تحلیل عاملی دسته بندی مینماید. نهایتا مشخص گردید که این عوامل، در سه دسته عوامل فناورانه، عوامل فردی و عوامل سازمانی جای میگیرند و لازم است قبل از پیاده سازی دورکاری به این عوامل توجه شود تا با پیاده سازی این مهم، سازمان با مقاومت کارکنان مواجه نگردد.
واژههای کلیدی: پذیرش دورکاری، عوامل موثر بر پذیرش، مدل دیویس، مدل پذیرش فناوری
مقدمه
عصر جدید، عصر لجام گسیخته تغییرات است. این تغییرات در همه ابعاد زندگی بشر باعث بهوجود آمدن تحولات فراوانی شدهاست که کار و کیفیت زندگی کاری نیز از این تغییرات بینصیب نبودهاست. فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در سازماندهی و طراحی مشاغل تغییرات اساسی بهوجود آوردهاست که شیوههای جدید کار از جمله دورکاری نتیجه آن است (مانیان و همکاران، .(1390
به دلیل مشکلاتی که در سازمانها وجود دارد، همچون کمبود فضای کاری در سازمان برای برخی از کارکنان، پراکندگی ادارات، دوری سازمان نسبت به برخی مناطق پر تراکم شهری، افزایش مسافت رفت و آمد، هزینههای سازمانی ناشی از سرویسدهی برای رفت و آمد کارکنان، مشکلات ترافیکی و غیره اجرای دورکاری یکی از موارد مهم و مورد نیاز سازمانها محسوب میشود.
آنچه اجرای دورکاری را در سازمانها، با چالش مواجه نمودهاست، نوع نگرشهای مدیران و کارکنان و تمایلات رفتاری آنان است؛ به عبارتی به نظر میرسد در برخی از مدیران و کارکنان هنوز نگرشهای مثبت یا تمایلات رفتاری به صورت مناسب نسبت به استقرار دورکاری شکل نگرفته است.
ازطرفی هرگونه تغییر و تحول در سازمان بهویژه تغییرات فناوری و ساختاری که شیوههای انجام کار را به صورت اساسیتری تغییر میدهند نیازمند تغییر و بهبود نگرشهای کارکنان در جهت پذیرش و اجرای این تغییرات (از جمله دورکاری) است. همچنین با توجه به بحثهای اخیر مطرح شده در دولت مبنی بر لغو قانون دورکاری، به نظر میرسد از جمله مسائل اساسی، حتی در سطح کلان سیاستگذاری در بحث دورکاری، نوع نگرشها به دورکاری و پذیرش آن است. زیرا آنچه مشخص است با وجود درک مزایای بسیار دورکاری و حتی با توجه به صرف زمان و هزینه و تصویب قوانین دورکاری، هنوز این مقوله در زمینهی پذیرش و مورد قبول قرار گرفتن با چالشهایی روبروست.
نخستین و مهمترین مقوله، در مورد ورود سازمان به مبحث دورکاری، شناسایی عواملیاست که سازمان را قادر به پذیرش دورکاری مینماید؛ اینکه چه عواملی و چگونه نگرشهای کارکنان و مدیران را در جهت پذیرش دورکاری شکل میدهند، از جمله مسائل اساسی در زمینهی تلاش برای استقرار دورکاری در سازمان محسوب میشود. از آنجایی که سازمانها، مدیران و مسئولان، دقیقا نمیدانند که چنانچه قصد پیاده سازی دورکاری را در سازمان خود داشته باشند، چه عواملی را باید مدنظر قرار دهند تا دورکاری مورد پذیرش قرار گیرد و این شیوهی سازماندهی را با موفقیت و سهولت در سازمان خود اجرایی نمایند، مساله شناخت عوامل موثر برای پذیرش دورکاری آشکار میگردد. لذا این تحقیق در تلاش است تا عواملی که سبب پذیرش دورکاری میشود را شناسایی کرده و دسته بندی نماید تا بتوان در تحقیقات آتی آزمون کرد که چگونه و به چه میزان، این عوامل بر نگرش و قصد رفتاری به جهت پذیرش دورکاری در سازمانها تاثیر گذار است. نتایج حاصل از این تحقیق میتواند از سه طریق مورد استفاده قرار گیرد:
اول: با توجه به اینکه طبق بررسیهای محقق، تاکنون در کشور تحقیق مطالعاتی کاملی، مشابه این پژوهش در ارتباط با پذیرش دورکاری انجام نگرفتهاست، لذا این پژوهش میتواند شروعی برای تحقیقاتی آتی در این زمینه باشد.
دوم: نتایج این تحقیق برای سازمانها، با فراهم آوردن شناختی مناسب نسبت به دیدگاه کارکنان و نوع نگرش آنها نسبت به چنین تحولی در سازمان، میتواند زمینه ساز اقدامات مقتضی در آینده به منظور انجام برخی تغییر و تحولات گردد و برای سازمانهایی
که قصد پیاده سازی دورکاری را دارند، امکانی را فراهم آورد تا با شناخت نگرش کارکنان خود در این زمینه، برای انجام چنین تغییراتی، ریسکهای مربوطه را به حداقل برساند.
دیویس در سال 1986 مدلی از تئوری عمل عقلایی معرفی کرد - مدل پذیرش تکنولوژی - 4 که بهطور ویژه برای توضیح رفتار استفاده از کامپیوتر به کار میرود. مدل پذیرش تکنولوژی از تئوری عمل عقلایی به عنوان یک مبنای نظری برای مشخص کردن ارتباط علی بین دو باور کلیدی استفاده میکند: درک سودمندی و درک سهولت استفاده ، و نگرش های کاربران، قصدها و رفتار پذیرش کامپیوتر به طور حقیقی مورد استفاده قرار گرفت. مدل پذیرش تکنولوژی به طور قابل ملاحظهای دارای عمومیت کمتری نسبت به تئوری عمل عقلایی است و تنها به منظور بهکارگیری رفتار استفاده از کامپیوتر طراحی شدهاست. اما از آنجائیکه شامل یافتههای متراکم متشکل از بیش از یک دهه تحقیقات در زمینه تکنولوژی اطلاعات است، ممکن است به صورت خاص برای مدل سازی پذیرش کامپیوتر مناسبتر باشد (دیویس و همکاران، .(1989 در نتیجه میتواند ابزار مناسب تری نیز برای مدل سازی پذیرش دورکاری به شمار بیاید.
مبانی نظری
تعریف انجمن بین المللی کار از راه دور
سازمان بین المللی کار از راه دور- 5 که یک سازمان غیرانتفاعی است و هدفش تحقق رشد و موفقیت کار، مستقل از مکان است (وست، - (2002 دورکاری را فعالیتی تعریف نموده که در خانه، محل مشتریان، دفاتر دارای ارتباط ماهوارهای و در جادهها و خیابانها انجام میشوند (مانیان و همکاران، .(1390 این انجمن، دورکاری را گونهای آرایش کاری تعریف کردهاست که طی آن، افراد به شکل انعطاف پذیر از نظر زمان (پاره وقت یا تمام وقت) و از نظر مکان (در خانه، مراکز راه دور، دفتر شرکت یا به شکل سیار) به انجام وظیفه و پاسخ به امور محوله میپردازند.
متغیرهای بیرونی
عوامل بیرونی میتوانند شامل هر نوع عاملی از قبیل عوامل سازمانی، عوامل اجتماعی، ویژگیهای سیستمهای رایانهای مانند نوع سخت افزار و نرم افزار، نحوه آموزش و کمکهای افراد دیگر در استفاده از سیستمهای رایانهای باشد که بر روی برداشتهای ذهنی افراد از مفید بودن و آسانی استفاده از فناوری اطلاعات تأثیر میگذارند (دیویس و همکاران، .(1989
متغیرهای بیرونی در این تحقیق با توجه به نوع کار که پذیرش دورکاری میباشد، پس از بررسیهای بسیار در ادبیات تحقیق به سه دسته ویژگیهای سازمانی، ویژگیهای فردی و ویژگیهای فناورانه تقسیم بندی شدهاست. در زیر پس از بررسی ادبیات گذشته در این باره نهایتا، زیر متغیرهای هر کدام از این عوامل برای بررسی دورکاری بیان خواهد شد.
ویژگیهای سازمانی
در مقالهای با عنوان "مطالعه تاثیر در پذیرش تکنولوژی اطلاعات در محاسبه شغل با استفاده از مدل TAM (مطالعه موردی ایرانی-ها)" که توسط االله یاری و رمضانی در سال 2012 نوشته شدهاست تاثیر فاکتورهای سازمانی بر درک سودمندی و درک سهولت استفاده مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله سه فاکتور سازمانی مشخص گردیدهاست که عبارتند از حمایت درونی، آموزش درونی و حمایت مدیریت. این عوامل در شکل 1 قابل مشاهده است.
در این مدل فاکتورهای سازمانی اینگونه تعریف میشود:
حمایت درونی: پشتیبانی فنی توسط افراد (یا گروه) با دانش کامپیوتری که داخل شرکت موجود است.
آموزش درونی: میزان آموزشی که سایر کاربران کامپیوتر و یا متخصصان کامپیوتر در این شرکت ارائه میدهند.
حمایت مدیریت: سطح حمایت عمومی درک شده که بهوسیلهی مدیریت ارشد در شرکتهای کوچک ارائهمیشود (االله یاری، رمضانی، .(2012
در مقاله ای که توسط پرز و همکاران در سال 2004 با عنوان "مدل پذیرش تکنولوژی برای پذیرش نوآوری: مورد کاوی دورکاری" نوشته شدهاست، فاکتورهایی را در سطح سازمانی که بر روی پذیرش دورکاری اثرگذار است توضیح میدهد. این عوامل در سه گروه دسته بندی شدهاند: دانش و عوامل فناورانه، فاکتورهای منابع انسانی و فاکتوهای سازمانی. هرکدام از این عوامل تاثیر متفاوتی بر روی قصد رفتاری مدیران و کارکنان برای استفاده از دورکاری دارند. هر کدام از این عوامل از اجزایی تشکیل شدهاند؛ دانش و عوامل فناورانه شامل: دانش دورکاری، تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات، ارتباطات الکترونیک، نوآوری است. عوامل منابع انسانی شامل: مقاومت سازمانی، کارکنان دانشی، فروشندگان، ترک خدمت کارکنان ماهر، آموزش در سازمان، اقدامات انعطاف پذیر منابع انسانی، سیستم جبران خدمات متغیر میباشد و عوامل سازمانی شامل: قراردادهای موقت، عدم تمرکز فعالیتها، برون سپاری، برنامه ریزی وظیفه، نظارت، فرهنگ سازمانی، کارگروهی، به اشتراک گذاری مکان کار، حفظ قرارداد است. لازم به ذکر است که متغیرهای کنترل در این مطالعه اندازه شرکت، جنسیت، حق تصدی سازمانی، وضعیت ترافیک بیان شدهاند. در این مطالعه نشان داده شده-است که عوامل ترک خدمت کارکنان ماهر، فروشندگان، آموزش، اقدامات انعطاف پذیر منابع انسانی، سیستم جبران خدمات متغیر، فعالیتهای عدم تمرکز، اعتماد و انعطاف پذیری شخصی بر درک سودمندی دورکاری تاثیر گذار است و عوامل آگاهی و دانش، فن
آوری اطلاعات و ارتباطات، ارتباطات الکترونیکی، نوآوری، کارکنان دانشی، مقاومت سازمانی، قراردادهای موقت، کارگروهی، برون سپاری، برنامه ریزی وظیفه، مدیریت بر مبنای نتیجه بر درک سهولت استفاده دورکاری موثر است.
در مقالهای تحت عنوان "فرا تحلیل عوامل موثر بر پذیرش فناوری اطلاعات در ایران" نوشتهی قربانی زاده و دیگران در سال 1392، از مجموع 13 پایان نامه و 6 مقاله، دسته بندیای از متغیرهای مستقل و تاثیرگذار بر متغیر وابستهی پذیرش فناروی انجام گرفته-است. در این جدول تاثیر تعدادی از متغیرها به عنوان متغیر مستقل بر پذیرش فناوری و به عنوان متغیر وابسته در مطالعات پیشین بررسی شدهاست. این متغیرها عبارتند از: اندازه سازمان، سن کاربر، طول عمر سازمان، حمایت سازمانی، ادراک فردی، سهولت درک شده، مشارکت، وسعت بکارگیری، تحصیلات، مهارت، رضایت، علاقهمندی به نوآوری، برداشت ذهنی از مفید بودن، برداشت ذهنی از آسانی استفاده، تصمیم برای پذیرش، توانمند سازی کارکنان.
ویژگیهای فردی
پژوهشگران نظرات مختلفی برای بررسی ویژگیهای فردی تاثیرگذار بر پذیرش انواع فناوریهای نوین ارائه دادهاند به عنوان مثال، در زمینهی پذیرش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات تحقیقاتی در رابطه با بررسی ویژگیهای فردی تاثیرگذار انجام گرفتهاست به عنوان مثال، در مقاله " آیا تفاوتهای فردی به پذیرش تکنولوژیهای اطلاعاتی جدید وابسته است؟ " نوشته ی آگاروال و پراساد در سال 1999 مدل پذیرش تکنولوژی با در نظر گرفتن متغیرهای فردی مورد بررسی قرار گرفتهاست. جریان تحقیقات موازی نشان میدهد که فاکتورهای تفاوت فردی در پذیرش تکنولوژی اطلاعات مهم هستند، اما فرآیندی که در آن پذیرش تحت تاثیر قرار می-گیرد تبیین نشدهاست (آگاروال و پراساد، .(1999 که مقاله آگاروال و پراساد به آزمایش این مهم و شناسایی تاثیر متغیرهای فردی بر پذیرش فناوری پرداختهاست. در این مقاله 5 متغیر به عنوان متغیرهای فردی مورد بررسی قرار گرفتهاست؛ که هر 5 مورد بر درک سودمندی و درک سهولت استفاده تاثیرگذار است. این متغیرها در شکل 2 نشان داده شدهاند.
ادبیات تحقیق چند نوع گونه شناسی از متغیرهای تفاوت فردی ارائه میکند. زمود (1979) یک طبقه بندی از متغیرهای تفاوت فردی ارائه کردهاست که شامل دسته بندیهای جمعیتی، شخصیتی و سبک شناختی است. در یک مطالعه اخیر بوستروم و همکاران (1990)، تحقیقات پیشین در زمینهی تفاوتهای فردی و آموزش نرم افزار و متغیرهای تفاوتهای فردی طبقه بندی شده را در چهار گروه دستهبندی کردند که شامل: کشورهایی که شامل ساختار گرایش به کامپیوتر و گرایش به کار هستند، ساختار
استراتژی که دربرگیرندهی حافظه، استدلال و تواناییهای بصری است، ویژگیهای شناختی شامل هوش و منبع کنترل، و صفات توصیفی مانند سوابق تحصیلی، تجربه کاری و تجربه با نرم افزار خاص میباشد. در یک طبقه بندی دیگر سین و همکاران (1987)، فرض میکنند که هر فرد مجموعهای از صفات و ویژگیها برای یک تجربه یادگیری شامل ویژگیهای شناختی، صفات انگیزشی، دانش تخصصی کار یا تجربیات قبلی در رابطه با کار یا وظایف متفاوت که فرد انجام دادهاست و تجارب مرجع یا تجاربی با سیستم-های اطلاعاتی دیگر دارد را وارد میکند. در مقالهای که توسط صمدی و همکاران نوشته شدهاست و در زمینهی مدل پذیرش فناوری بررسیهایی انجام داده است، نهایتا به این نکته اشاره میشود که نتایج مطالعه آنها اهمیت متغیرهای دیگری چون موانع دسترسی به فناوری، سن و درآمد را در تحقیقات بعدی خاطر نشان میسازد (صمدی و همکاران، .(1386
همچنین در زمینهی پذیرش تکنولوژیهای مرتبط با تکنولوژی اطلاعات نیز تحقیقاتی در بعد فردی انجام گرفتهاست، از جمله در زمینهی بانکداریها، تحقیقاتی برای بررسی تاثیر عوامل فردی بر اساس مدل پذیرش فناوری در بانکها انجام شدهاست؛ به عنوان مثال: در مقاله نوشته شده توسط حسینی و همکاران که در سال 1391 منتشر شده است در پی بررسی متغیرهای تاثیر گذار بر قصد استفاده مشتریان از خدمات بانکداری اینترنتی، تاثیر متغیرهای مستقل ادراک از مفید بودن، ادراک از سهولت استفاده، ریسک ادراکی، خود اثر بخشی استفاده از رایانه، کیفیت اینترنت و میزان دسترسی به اینترنت در توجیه متغیر وابسته قصد استفاده مشتریان از خدمات بانکداری اینترنتی بررسی شدهاست. دو متغیر کیفیت اینترنت و میزان دسترسی به اینترنت در این تحقیق به مدل پذیرش فناوری اضافه شدهاست. متغیر مهم دیگر در توجیه قصد استفاده، خود اثر بخشی استفاده از رایانه میباشد. عامل تاثیر گذار بعدی در قصد استفاده از بانکداری اینترنتی کیفیت اینترنت است. خود اثر بخشی استفاده از رایانه به معنی میزان توانایی فرد به استفاده از رایانه اطلاق میشود. کامپیو و هاگینز نشان دادند که خود اثر بخشی استفاده از رایانه یکی از تعیین کنندگان اصلی استفاده از سیستمهای اطلاعاتی است (کامپیو و هاگینز، .(1995
هیل و اسمیت و مان در سال 1987 بیان کردند که خود اثر بخشی استفاد از رایانه تعیین کنندهی مهم نیات رفتاری است. به صورت کلی، در تحقیقات گذشته رابطه مثبت بین تجربیات کار با فناوری کامپیوتر و پیامدهای آن مانند تاثیر بر استفاده از کامپیوتر مورد تایید قرار گرفتهاست (وانگ و دیگران، .(2003
همچنین در مقالهی نوشته شده توسط الهی و همکاران ویژگیهای زیر به عنوان ویژگیهای تاثیرگذار بر پذیرش فناوری موبایل بانک آورده شده است. -1 درآمد - 2 ریسک : انتظارات ذهنی کاربر در تحمل از دست دادن خروجی مناسب به وسیله فناوری مورد نظر -3 هزینه: هزینههای استفاده از فناوری مورد نظر - 4 سازگاری: درجه ای که به کار گیری فناوری مورد نظر با ارزشهای موجود در کاربر سازگار باشد -5 پیشینه رفتاری: کاربر در گذشته و حال چه میزان از فناوری مورد نظر استفاده میکند -6 جنسیت: تاثیر جنسیت کاربر در استفاده از فناوری مورد نظر به چه میزان است - 7 سن: تاثیر سن کاربر در استفاده از فناوری مورد نظر به چه میزان است -8 تکنولوژیهای مرتبط: کاربر چه میزان از فناوریهای مرتبط با فناوری مورد نظر استفاده میکند -9 شغل: شغل کاربر چقدر با فناوریهای مرتبط با فناوری جدید ارتباط دارد -10 نوآور بودن: کاربر تا چه حد نوآور است و تمایل دارد از سرویسها و خدمات جدید استفاده کند -11 دانش: دانش کاربر نسبت به فناوری جدید و فناوریهای مرتبط به چه میزان است -12 تحصیلات: تاثیر تحصیلات کاربر در استفاده از فناوری مورد نظر به چه میزان است -13 تبلیغات: تاثیر تبلیغات در استفاده از فناوری مورد نظر به چه میزان است (الهی و همکاران، .(1391
این تحقیقات در زمینهی آموزشهای مجازی نیز نتایجی در برداشته است از جمله: در مقالهای که در سال 1387 توسط فتحیان و همکاران نوشته شدهاست برای پذیرش آموزش مجازی فقط عوامل انسانی، در قالب دو عامل اصلی و پنج محور فرعی مورد بررسی قرار میگیرد. در نهایت خواهیم دید که عوامل انسانی برای پذیرش آموزش مجازی شامل: محورهای ویژگیهای فردی (نوآوریهای فردی در زمینهی IT و استرسهای رایانه) و سایر عوامل انسانی (هنجارهای اجتماعی، تفاوتهای فردی، تجربه، تعامل پذیری) است. طبق یافتههای این پژوهش متغیرهای تفاوت فردی شامل جنس، سن، میزان تحصیلات و خود اثر بخشی استفاده از رایانه تاثیر مهمی بر پذیرش انواع فناوری دارد. در این تحقیق به دلیل محدودیتهای تحقیق متغیر خود اثر بخشی استفاده از رایانه به عنوان تنها متغیر خارجی تفاوت فردی برای بررسی انتخاب شدهاست. طبق تعریف بندورا در سال 1997 خود اثر بخشی به معنی عقیدهی فرد در مورد تواناییش به انجام یک وظیفه یا کار معین اطلاق میشود. افرادی که خود را قادر به انجام وظایف یا فعالیت-های معینی میدانند از خود اثربخشی بالایی برخوردارند و احتمال بیشتری وجود دارد که برای انجام این فعالیتها کوشش کنند (فتحیان و همکاران، .(1387
به گفته دیویس و همکاران (1989) خود اثر بخشی استفاده از رایانه به معنی توانایی فرد به استفاده از رایانه اطلاق میشود. این دو محقق نشان دادند که خود اثر بخشی رایانه یکی از عوامل اصلی استفاده از سیستمهای اطلاعاتی است.
در مقاله " توسعه نظری مدل پذیرش فناوری: چهار مطالعه زمینهای طولی" نوشته وینکاتش و دیویس (2000) شکل 3، در توسعه مدل پذیرش فناوری آورده شده است.
مقاله علیرضایی در سال 1392 که در ارتباط با پذیرش دورکاری در سازمانهای شهر تهران نوشته شدهاست، به بیان رابطهی نفوذ
اجتماعی و شرایط تسهیل گر بر رفتار واقعی از سامانه الکترونیکی و ارتباطی دورکاری پرداختهاست. در این مقاله نفوذ اجتماعی رفتار فرد، اعتقاد وی به اینکه چقدر به نظر دیگران در رابطه با کاری که باید انجام بدهد یا انجام ندهد تعریف میشود و منابع شرایط تسهیل گر درجه ای است که فرد باور دارد که زیر ساختهای سازمانی و فنی برای پشتیبانی استفاده از فناوری موجود است (علیرضایی و همکاران، .(1392
