بخشی از مقاله
بر آورد پتانسیل طبیعت گردی (ژئوتوریسم و اکوتوریسم) در استان آذربایجان شرقی با استفاده از مدل پتانسیل اکوتوریستی
چکیده
طبیعت گردی (اکوتوریسم،ژئوتوریسم) یکی از روش های نوین در ارائه جاذبه های گردشگری است که امروزه توجه بسیاری از کشورها ی جهان را به خود جلب کرده است. طبیعت گردی فعالیت های فراغتی انسان را بیشتر در طبیعت امکان پذیر می سازد و مبتنی بر سفرهای هدفمند همراه با دیدار و برداشت های فرهنگی و معنوی از جاذبه های طبیعی و کسب لذت از پدیده های گوناگون موجود در آن است. استان آذربایجان شرقی از جمله مناطق بسیار مستعد در توسعه طبیعت گردی است. وجود مناطق بکر طبیعی، سواحل زیبای ارس، دره ها، کوه های سر به فلک کشیده و وجود آب و هوای مناسب برای گردشگران در بیش از نیمی از سال و داشتن مرزهای آبی و خاکی مشترک با جمهوری آذربایجان و ارمنستان این استان را مستعد برنامه ریزی و سرمایه گذاری بر پایه اکوتوریسم و ژئوتوریسم نموده است که در صورت توجه می تواند سرمایه های عظیمی را عاید این منطقه نماید. در این مقاله از مدل پتانسیل اکوتوریستی (EP) برای ارزیابی
قابلیت های طبیعت گردی در استان آذربایجان شرقی استفاده شده است. در این مدل پنج مولفه برای ارزیابی و سطح بندی جاذبه های طبیعی مورد مطالعه قرار میگیرد و با توجه به امتیازات داده شده به هر یک از مولفه ها در مناطق مورد مطالعه، رتبه و سطح هر کدام از آنها تعیین می شود که بر اساس محاسبات انجام شده در این مقاله پتانسیل طبیعت گردی در استان برابر 2/2 برآورد
شده که نشان دهنده پتانسیل بسیار بالای این استان در طبیعت گردی است.
واژه های کلیدی: طبیعت گردی(اکوتوریسم،ژئوتوریسم) ،مدل پتانسیل گردشگری (EP)، استان آذربایجان
شرقی
1
-1مقدمه
توریسم یا گردشگری پدیده ای کهن است که از دیر زمان در جوامع انسانی رواج داشته و در دوره های اخیرخصوصا دهه های آخر قرن بیستم اهمیت فوق العاده ای پیدا کرده است و امروزه به عنوان بزرگترین صنعت جهان شناخته شده است[1] این صنعت امروزه به عنوان یکی از رشته های میان دانشی فعالیت عظیمی را در اقتصاد جهانی ایفا می نماید[2] صنعت گردشگری در سال های اخیر تاثیرات زیادی بر روی وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان داشته است. ایجاد اشتغال، ارزآوری، تعادل منطقه ای، کمک به صلح جهانی، کمک به سرمایه گذاری در میراث فرهنگی، بهسازی محیط، توسعه نواحی روستایی دارای جاذبه های گردشگری و جلوگیری از برون کوچی جمعیت و مانند آن از جمله مزایای این صنعت بوده است[3] از سوی دیگر اهمیت گردشگری در عصر حاضر بیش از همه به چرخه اقتصادی آن است که قابلیت بالایی در زمینه پویایی اقتصاد محلی و بینالمللی دارا میباشد[4] از همین روست که سیاست دولتها در دهههای اخیر به توسعه گردشگری به عنوان یکی از شیوههای مبارزه با بیکاری و ایجاد درآمد تاکید مینمایند که در فراسوی مناقشات حاصل از تخصصی شدن فزآینده و نگرش تولیدی به گردشگری، اهمیت انعطافپذیری جانشینی بین گردشگری و دیگر کالاها را مدنظر قرار میدهند[5] امروزه صنعت توریسم بعد از صنایع نفت و خودروسازی، سومین صنعت بزرگ جهان محسوب میشود و بدون شک درآمدزاترین تجارت در قرن بیست و یکم خواهد بود[6] در روند کنونی توسعه سریع و پرشتاب صنعت گردشگری، روش های سنتی و قدیمی به کار گرفته شده به تدریج کارایی خود را از دست داده است و در این عرصه موفقیت از آن کسانی است که روش های نو و جاذبه های جدیدی را ارائه نماید[7] این بدان معناست که گردشگری در بر گیرنده بخش های متفاوتی است که در چارچوب کلیت و سیستمی از اجزاء مختلف عمل می کند[8] در جهان امروز گردشگری رویکرد گسترده ای به طبیعت گردی دارد انسان های خسته از زندگی شهری و ماشینی همواره به دنبال گریزگاه هایی هستند که به دور از هیاهو و روزمرگی زندگی مدرن، اوقات فراغتشان را بگذرانند که برای این افراد طبیعت بهترین گریزگاه و پناهگاه است [9] اکوتوریسم و ژئوتوریسم هر دو زیر مجموعه طبیعت گردی هستند اکوتوریسم را سفری مسیولیت پذیر به اماکن طبیعی در نظر گرفته اند که کمترین اثرات زیست محیطی را به طبیعت وارد می نماید [10] از سوی دیگر اکوتوریسم سفری به مناطق طبیعی و نسبتا دست نخورده با موضوعات جالب و مخصوص برای مطالعه و لذت بردن از چشم اندازهای طبیعی، حیات وحش جانوری و گیاهی تعریف شده که جنبه های فرهنگی منطقه را نیز مورد توجه قرار می دهد[11] بنابراین اکوتوریسم به عنوان فعالیتی اقتصادی، دارای ظرفیت لازم برای تامین ابزارهای مناسب به منظور حفاظت از منابع طبیعی و تضمین عدم تغییر در ارزش ها ی فرهنگی می باشد و در عین حال می تواند فواید اقتصادی را برای جوامع محلی به همراه داشته باشد.12] اول ریچ [13] (1979)نشان داد که انسانهای عصبی و افسرده بعد از مشاهده تصاویری از طبیعت احساس بسیار بهتری میکنند تا از مناظر شهری. بنابراین اکوتوریسم و ژئوتوریسم هم برای جهانگردی و هم برای مردم داخل کشور منافع مادی و معنوی بسیاری میتواند داشته باشد. ژئوتوریسم نیز واژه ای جدید در صنعت گردشگری است. این واژه از سه کلمه ژئو به معنی زمین، تور به معنی گشت و سیر و سیاحت و ایسم به معنی مکتب و عمل ترکیب شده است [14] بر اساس تعریف جاناتان تورتلات در مجله نشنال جئوگرافیک، ژئوتوریسم نوعی از گردشگری است که هویت خصیصه های جغرافیایی مکان را حفظ کرده و یا ارتقاء می دهد. برای اینکه محیط، میراث، زیبایی و فرهنگ آن مورد بازدید قرار گیرد و برای شهروندان رفاه و بهزیستی به همراه
2
بیاورد[15] ژئوتوریسم به دنبال گزینش مکان های شاخص تحت عنوان ژئوپارک است که در برگیرنده مجموعه در هم تنیده ای از جاذبه های طبیعی، فرهنگی و تاریخی است. به تعبیر داولینگ و نیوسام((2006 ژئوتوریسم با پیشوند زمین، مربوط به ژئومورفولوزی، چشم اندازهای طبیعی و اشکال موجود سطح زمین، فسیل ها، سنگ ها وکانی هاست و همراه با آن بر درک فرایند های بوجود آورنده و در حال شکل دهی به چنین عارضه هایی تاکید دارد. گردشگری مربوط به ژئوتوریسم نیز شامل بازدید از مکان های دارای لندفرم های خاص زمین شناسی به منظور تفرج و در نهایت فراگیری و آموزش از طبیعت است. استان آذربایجان شرقی با توجه به شرایط جغرافیایی خاص خود، چون وجود کوه ها، چشمه ها و آبشارها و سواحا زیبای ارس و دیگر اشکال جاذب زمینی و مناطق بکر و دست نخورده و ویژگی های فرهنگی و تاریخی خاص، منابع فراوانی را برای توسعه و رونق طبیعت گردی داراست. با توجه به قابلیت های گردشگری این ناحیه، لازم است شناخت محیطی صحیحی از این منطقه صورت پذیرد تا این شناخت مقدمه ای برای انجام برنامه ریزی توریستی از نظر جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیطی باشد. این مقاله در صدد آن است تا پتانسیل طبیعت گردی در استان آذربایجان شرقی را ارزیابی و جایگاه استان را در مطالعات و برنامه ریزی در جهت توسعه این نوع گردشگری مشخص نماید.[16]
-2 دیدگاه و مبانی نظری
گردشگری: سازمان جهانگردی در مارس 1993 تعریف زیر را از گردشگری ارایه نموده است: مجموعه فعالیت های افرادی که به مکان هایی خارج از محل زندگی و کار خود، به قصد تفریح و استراحت و انجام امور دیگر مسافرت می کنند و بیش از یک سال متوالی در آن مکان ها نمی مانند گردشگری می گویند[17] گردشگری شهری نیز با نظریه ها و فعالیت های مربوط به محل، پیوندی نزدیک دارد و حفظ میراث شهری نظیر طرح های ساخت و بازسازی آب کنارها در شهرها متأثر از روابط درون و بیرون یک جامعه است.[18] محیط های شهری در سراسر جهان برای سالیان متمادی در زمره بیشترین جاذبه ها برای همه اهداف گردشگری بوده است[19] نخستین شرط موفقیت هر شهر در توسعه گردشگری شهری، وجود زیرساخت های مناسب شهری و مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و مانند اینها است. دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعه گردشگری شهری، تنسیق و آمایش جاذبه های شهر و امکاناتی است که دسترسی به جاذبه ها را بیش از پیش آسان سازد[20]
برنامه ریزی گردشگری: پیرامون برنامه ریزی گردشگری در شهرها قبل از هرگونه برنامه ریزی ضروری است که سیاست گذاریهای گردشگری شهری در راستای سیاست های منطقه ای و ملی کشور تدوین شوند. این سیاست گذاری ها رهنمون کلی بخش دولتی در مورد دلایل توسعه گردشگری و نحوه سرمایه گذاری بخشی برای برنامه ریزی گردشگری است. سیاست گذاری در سطح شهرها می توان توسط مدیران شهری و مشارکت مردمی، محلی با تأکید بر ارزش های مذهبی و موازین توسعه پایدار تدوین گردد[21] توسعه این صنعت فرایند پیچیده ای است که عوامل بین المللی و ملی گروه های درگیر با سیاست دولت برنامه ریزان و قانونگذاران را در بر می گیرد[22] در کشور ما فقدان مدیریت متمرکز برای سیاست گذاریهای عمده، برنامه ریزی، بازاریابی،کنترل و ارزشیابی در سطح کلان، نامشخص بودن محدود بخش های عمومی خصوصی و نهادهای کشور در گردشگری، و مداخلات افراد در مسایل گردشگری اعم از افراد عادی یا وابسته به نهادهای گوناگون که در این زمینه مسئولیت ندارند مشکلات و دشواری های سازمان
3
گردشگری است[23] گردشگری می تواند باعث افزایش درآمد مردم در مقصد شود، زیرا پولی که گردشگران در مقصد خرج می کنند، درآمد را بالا می برد و با وضع مالیات نیز موجب افزایش پایه های مالیاتی در کشور می گردد. گردشگری همچنین می تواند بر محیط نیز تأثیرات مثبت و یا منفی بگذارد. با استفاده از درآمدی که از گردشگری به دست می آید، می توان به حفظ و بهسازی و بازسازی محیطهای گردشگر پذیر پرداخت. ورود مسافر یا گردشگر به هر مکان، موجب افزایش درآمد می شود و بودجه لازم برای حفظ آثار تاریخی و به طور کلی محیط گردشگر پذیر به دست می آید[24]شهرها معمولاً جاذبه های متنوع و بزرگی شامل موزه ها، بناهای یادبود و مکانهایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مشهور را دارا هستند که خود گردشگران بسیاری را جذب می کند. علاوه بر این حتی در صورتی که جاذبه های گردشگری در مناطق غیر شهری واقع باشند از آنجا که شهرها پیرامون خود خدمات می دهند در رابطه با گردشگری قرار می گیرند. به عبارت دیگر محل سکونت، سرو غذا، ارتباط حمل و نقل، و سایر خدمات گردشگری در شهرها واقع اند که بازدید کنندگان از مناطق اطراف شهر، و خود شهر از آنها استفاده میکنند[21]اخیراً صنعت گردشگری به منزله یک عامل مهم در ایجاد اشتغال، سرمایه گذاری و توسعه منطقه ای و یک عامل ایجاد انگیزش در اقتصاد عمومی تلقی می شود توسعه این صنعت در کشورهای صنعتی، موجب تنوع درآمدها و کاهش ناهماهنگی در اقتصاد می گردد و در کشورهای درحال توسعه فرصتی برای صادرات، تولید ارز و ایجاد اشتغال است[25] در جریان توسعه گردشگری، نواحی شهری به علت آن که جاذبه های تاریخی و فرهنگی بسیاری دارندغالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می شوند، بنابراین، حجم زیادی از امکانات گردشگری در شهرها متمرکز می شوند. نواحی شهری به علت جاذبه های تاریخی و فرهنگی، غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می شوند[26] چرا که شکل گیری عصر پسامدرنیته با گزاره ای اصلی آن یعنی جهانی شدن ، فرآوری اطلاعات و گردشگری همراه شده و دوره جدیدی را در تعاملات اجتماعی و فرهنگی انسان ها خصوصاً در قالب ساخت های شهری رقم زده است[27]
-3پیشینه تحقیق
سفر و گردشگری آنچنان که امروز آنرا می شناسیم و فعالیتی اجتماعی، پیوند خورده با زندگی مردمان در سراسر جهان است، همواره از چنین گستردگی برخوردار نبوده است. شرایط سیاسی اقتصادی اجتماعی و منابع موجود در اختیار بشر در اعصار گوناگون بر نگرش انسان و عمل او در خصوص موضوع سفر اثر گذار بوده است[29] .[28]هدایی (1377) در پایان نامه خود به عنوان بررسی جاذبه های گردشگری شهرستان کرمانشاه، به بررسی جنبه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گردشگری پرداخته و نقش این پیامد ها را در توسعه منطقه مورد بررسی قرار داده است[30] زنگی آبادی (1385) در بررسی تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان با استفاده از روش های آماری و استنباطی با مشخص نمودن مشکلات گردشگران به ارائه راهکارهایی برای رهایی از برخی چالش های بازدارنده نظیر گرانی قیمت ها، ترافیک و کیفیت اطلاع رسانی پرداخت؛[31] نوری کرمانی و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان گردشگری شهری و پیوند عملکردی با اکوتوریسم؛ سکونتگاه های شهری را از نظر فعالیتهای گردشگری دارای اهمیت و حجم ورودی بالای گردشگران به استان کردستان در هر سال را نشان از وجود ظرفیت های بالای جذب گردشگران دانسته اند[21] تقوایی و همکاران((1390، در پژوهشی با عنوان بررسی عوامل موثر در پایداری گردشگری شهری با تأکید بر بهسازی و احیای بافتهای شهری؛ معتقدند با توجه به توسعه گردشگری به خصوص گردشگری فرهنگی،
4
بافتهای مرکزی و فرسوده شهرها باید مورد توجه قرار گیرند و برای رفع مشکلات گردشگران و ساکنان الگوی مناسبی برای احیای مجدد مراکز شهری ارائه شود.
-4روش تحقیق
در این مقاله به منظور ارزیابی پتانسیل طبیعت گردی در استان آذربایجان شرقی از دو روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است. در واقع پژوهش توصیفی تلاشی است در جهت به تصویر کشیدن آنچه که هست، شناسایی واقیعیت ها و پدیده های وضع موجود و بررسی شناخت روابط متقابل میان پدیده ها و متغییر هاست. در این مقاله به منظور برآورد پتانسیل طبیعت گردی از مدل EP (مدل پتانسیل اکوتوریستی) استفاده شده است. در مدل پتانسیل
گردشگری پنج مولفه برای ارزیابی و سطح بندی جاذبه های طبیعی مورد مطالعه قرار میگیرد که عبارتند از : منابع گردشگری(طبیعی- فرهنگی)، جذابیت های پیرامونی شامل ( آب گوارا، فضای سبز، عناصر زیست محیطی، ورزش های کوهستانی و زمستانی، هوای خوب و محیط آرامش بخش) ، امکانات رفاهی توریست (آموزشی، تفریحی،زیربنایی)، دسترسی و اجتماعات محلی است، آنگاه با توجه به امتیازات داده شده به هر یک از مولفه ها در مناطق مورد مطالعه، رتبه و سطح هریک از آنها تعیین شده است. در این مدل هر چه جواب به عدد یک نزدیکترو یا بیشتر باشد نشان دهنده ظرفیت بالای طبیعت گردی در منطقه است و اگر از 0/5 کمتر باشد ضعف منطقه را در این زمینه می رساند. آمار و داده های مورد نیاز این مدل از طریق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان شرقی فراهم شده است.
-5موقعیت جغرافیایی و ویژگی های طبیعی استان آذربایجان شرقی
محدوده ای از ایران که با حدود 45490/88 کیلومتر مربع وسعت، آذربایجان شرقی نامیده می شود، در گوشه شمال غربی فلات ایران و در بین مدارات 36 درجه و 45 دقیقه و 39 درجه و 26 دقیقه شمالی و نصف النهارات 45 درجه و 5 دقیقه و 48 درجه و 22 و دقیقه شرقی قرار دارد رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری های آذربایجان و ارمنستان و رود قطور و آب های دریاچه ارومیه و همچنین کوه های تخت سلیمان حدود غربی آن را با آذربایجان غربی تشکیل می دهد. در جنوب کشیدگی رشته کوهها، دره ها و جلگه ها موجب پیوستگی توپوگرافیک استان با آذربایجان غربی و زنجان می شود. در شرق رودخانه دره رود و کوه های سبلان و چهل نور، رود قزل اوزن، این خطه را از استان اردبیل جدا می سازد. آذربایجان شرقی در شمال در طول 235 کیلومتر با جمهوری شوروی سابق هم مرز می باشد. در این قسمت از حدود استان دو شهر کلیبر و جلفا در طول 200 کیلومتر با جمهوری آذربایجان و 35 کیلو متر با جمهوری ارمنستان دارای خط هم جوار هستند استان آذربایجان شرقی ویژگیهای زمین شناختی و توپوگرافیکی جالب توجهی دارد. قله سهند با 3722 متر بلندترین نقطه آن است و در جنوب تبریز واقع شده است. پستترین ناحیه استان نیز با 1220 متر در حوالیدریاچه ارومیه قرار دارد. ارتفاعات این استان در سه ناحیه شمالی (کوههای قره داغ)، مرکزی (سهند و بزقوش) وکوههای جنوبی (قافلانکوه) کشیده شدهاند. از نظر زمین شناسی، آذربایجان محل برخورد دو سیستم کوهستانی بزرگ، البرز و زاگرس می باشد، از این رو این قسمت از فلات ایران به نام گره
