بخشی از مقاله
بلایاي طبیعی و بناهاي تاریخی
چکیده :
میراث فرهنگی((Cultural Heritage موجود در ایران به ویژه در بخش ابنیه (با کاربري هاي متعدد و گوناگون ) از اهمیت والا
و جایگاه خاصی در سطح منطقه و جهـان برخـوردار هسـتند.گذشـت زمـان و وقـوع انـواع حـوادث طبیعـی((Natural Disaster در منـاطق
مختلف کشور، توانسته است خسارات قابل توجه و غیر قابل جبرانی به بناهاي تاریخی بجامانده از قرنهاي گذشته وارد آورد. در این میان برخی
حوادث مانند زلزله((Earthquake و سیل، نقش بیشتر و مؤثرتري در آسیب پذیري و تخریب این گونـه آثـار داشـته اسـت. در بررسـی هـاي
بعمل آمده، مشخص شده است که سازه((Structure و ساختار بسـیاري از بناهـاي تـاریخی((Historical Buildings و بـا ارزش از نـوع
خشتی-گلی و آجري بوده عموماًو فاقد سیستم هاي مقاوم در برابر زمین لرزه می باشند. در این مقاله سعی شده است تأثیر زمین لرزه ( به عنوان
مهمترین حادثه طبیعی ) بر اینگونه ابنیه مطالعه، بررسی و نقاط ضعف آنها شناسایی شده و ارائه گردد. بدیهی است با ایـن هـدف، مـی تـوان بـه
راههاي کاهش((Increase اثرات زمین لرزه در خسارات و یا تخریـب میـراث فرهنگـی عظـیم کشـورمان بـا رعایـت اصـول مقـاوم سـازي و
استحکام بخشی سازه ها دست یافت. قابل ذکر است که پژوهش انجام شده بصورت میدانی و تجربیات نویسنده و تحلیل موارد مزبـور صـورت
پذیرفته است.
لغات کلیدي
آسیب پذیري – بناهاي تاریخی – میراث فرهنگی – زمین لرزه – حوادث (بلایاي) طبیعی – مرمت – سازه – مقاوم سازي
مقدمه
ایران با واقع شدن بر روي گسلهاي متعدد فعال و نیمه فعال و همچنین گونـاگونی شـرایط اقلیمـی و آب و هـوائی، جـزء کشـورهاي
حادثه خیز جهان محسوب می گردد. براساس آمارهاي منتشر شده، این حوادث تاکنون موجب تخریب بسـیاري از شـریانهاي حیـاتی کشـور از
قبیل ساختمانها، راهها، پلها و ... گردیده و همچنین جان بسیاري از انسانها را نیز گرفته است.
برخی از این حوادث کهمعمولاً با عنوان حوادث طبیعی (Natural Disaster) از آنها یاد میشـود، عبارتنـد از سـیل، زمـین لـرزه،
رانش زمین و ...
شاخص ترین و مهمترین حادثه طبیعی که تا کنون موجب بروز خسارت گسترده و تلفـات فراوانـی در جهـان و ایـران شـده اسـت »زلزله « بوده که با توجه به نقشه هاي زمین شناسی، مناطق وسیعی از کشورمان تحت تأثیر این پدیده با شدتهاي کم، متوسط و زیاد می باشد.
از سوي دیگر، ایران با داشتن پیشینه تاریخی و فرهنگی عظیم، داراي ابنیه قدیمی و با ارزش فراوانی بوده و به همین جهـت از جاذبـه
هاي گردشگري و ابنیه و آثار متعدد تاریخی نیز برخوردار است، به گونه اي که از لحاظ جاذبه هاي گردشگري جزء 10 کشور اول جهـان و از
لحاظ جاذبه هاي طبیعی جزء 5 کشور نخست و برتر دنیا به حساب می آید.
١
طرح موضوع
همانگونه که می دانیم بناهاي تاریخی به لحاظ اهمیت و قدمت و ساختارشان بایستی در برابر حوادث طبیعی و بـه ویـژه زمـین لـرزه،
محافظت شوند. به همین منظور بایستی آثار تاریخی ارزشمند و یادمانهاي((Monumental کهن و قدیمی بازشناسی و آسیب شناسی گردند.
حادثه یا بلا
امااصولاً لازم است بدانیم آیا رخدادهاي طبیعی، حادثه هستند یا بلا ؟ از آنجاکه رخدادهاي طبیعـیمعمـولاً بـا تخریـب، خسـارت،
مرگ و میر و ... همراه می باشند، همواره از انها به عنوان »بلا« یاد می شود؛ اما باید دانست که واقعیت این نیست. آنچه از این رخدادهاي طبیعی
و معمولی بلا می سازد، عدم آمادگی در برابر حادثه است. اگر بـا انجـام برنامـه ریزیهـاي لازم و صـحیح در خصـوص هـر یـک از رخـدادهاي
طبیعی، آمادگی مقابله و دفاع از خود را داشته باشیـم، هیچیک از آنها بلا نبوده و بصـورت یـک حادثـه طبیعـی بوجــود آمـده، رخ داده و مـی
گذرد؛ و ممکن است هیچگونه یا کمتر آسیبی نیز به بار بیاورند.
آنچه از حادثه، بلا می سازد، عدم آمادگی در برابر حوادث است. اگر بنائی در برابر زمین لرزه مقاوم نباشد با کوچکترین زمین لرزه و حرکتـی،
فروریخته و از بین می رود؛ اما اگر در برابر زمین لرزه از مقاومت لازم برخوردار باشد، در برابر شدیدترین زمین لرزه هـا نیـز مقاومـت نمـوده و
مشکلی پیش نخواهد آمد.
وضعیت کالبدي بناهاي تاریخی
بررسی وضعیت کالبدي و ساختاري بناهاي تاریخی و مطالعه آسیب هاي وارده، میزان مقاومت پذیري آنها در برابر نیروهـاي وارده،
فرآیندي است که در مطالعه و شناخت هر اثر تاریخی، بایدمدنظر قرار گیرد. اما آیا تاکنون بناهاي تـاریخی موجـود در کشـور در برابـر چنـین
حوادثی، شناسائی شده اند؟ آیا در کشوري که جزء کشورهاي زلزله خیز جهان شناخته شده و داراي آثـار تـاریخی بـاارزش متعـددي نیـز مـی
باشد، مطالعات زمین شناسی در خصوص این آثار صورت گرفته است؟
آیا آمار و اطلاعات دقیقی از بناها و بافتهاي تاریخی غیر مقاوم در برابر حوادث طبیعی، تهیه شده است؟ آیـا پـس از ثبـت یـک اثـر
بعنوان اثر ارزشمند کهن، بررسیهاي ژئوتکنیکی و آسیب پذیري در برابر زمین لرزه و یـا موقعیـت آن در برابـر سـیل و سـایر خطـرات احتمـالی
طبیعی، صورت می گیرد؟ تجربیات سالهاي اخیر و تخریب فراوان آثار تاریخی ارزشمند در برابر حوادث طبیعـی، نشـان مـی دهـد کـه در ایـن
خصوص تا کنون برنامه ریزي صحیحی صورت نپذیرفته است.
متأسفانه در بسیاري موارد شاهد مرمت ( Restoration ) و بازسازي بناهـاي تـاریخی هسـتیم، بـی آنکـه مطالعـات آسـیب شناسـی
صورت گرفته باشد. زمین لرزه و سایر حوادث طبیعی، پدیده هائی هستند که به هر صورت رخ خواهد داد و از وقوع آنها نمی تـوان جلـوگیري
نمود؛ اما می توان با برنامه ریزیهاي لازم نسبت به ایمن نمودن این آثار گرانبها اهتمام ورزید و خسارات را به حداقل کاهش داد. به عنوان نمونه
زمین لرزه در آغازین روزهاي سال 1385 در استان لرستان، خسارت فراوانی به 31 اثر تاریخی استان وارد نمـود کـه جبـران ایـن خسـارات کـه
حامل بخشی از میراث و فرهنگ و تاریخ این سرزمین است، کار ساده اي نیست.
ساختار بناهاي تاریخی
کالبد و سازه هر بنایی ، یکی از بخشهاي مهم و بنیادین آن محسوب می شود.آنچه موجب ماندگاري و پایداري یـک سـاختمان اسـت، سـازه و
قسمت هاي باربر آن می باشد.هر گونه سستی و کاستی در سیستم سازه اي موجب بـروز خسـارت و یـا تسـریع در تخریـب بنـا مـی گـردد. لـذا
رعایت استانداردها و دقت در استفاده از مصالح مرغوب و همچنین طراحی و محاسبه صحیح و دقت به هنگام اجرا،در مقاومت و اسـتحکام هـر
بنایی تأثیر بسزایی دارد.
بناهاي تاریخی و ارزشمند، بناهایی هستند که در زمانهاي گذشته ساخته شده و امـروز به عنـوان "میراث فرهنگی" در دست ما قـرار
دارند.
پس از مطالعه و بررسی در ساختار این ابنیه، مشاهده می گردد که علیرغم فقدان محاسـبات پیچیـده امـروزي و تکنولـوژي سـاخت،
ساختمانهایی خوب نسبتاًو مقاوم ساخته شده اند.
رعایت فواصـل و طـول دهانه ها، رعایت ارتفاع ستونها و سقفهـا، استفـاده از ملات هاي مناسب، در نظر گرفتن تیرهاي کمکـی در
طاقهاي گنبدي شکل، استفاده از پشت بند در دیوارهاي طویل و مرتفع و ...... از جمله دقتهایی است که در ساخت بناهاي دیروز به آنهـا توجـه
می شده است و اینک پس از سالها و قرنها، شاهد حضور و سربلندي برخی از آنها در شهرها و روستاها می باشیم.
با توجه به مطالعات انجام شده بر روي ساختار تشکیل دهنده ابنیه تاریخی، مشخص شده است کهعمدتاً مصالح اصلی تشکیل دهنده
این بناها خشت وگل، آجر و سنگ می باشد که با توجه به گذر زمان و بروز حوادث طبیعـی بـویژه زمـین لـرزه درتخریـب و از بـین رفـتن مـی
باشند. لذا به منظور حفاظت و صیانت از این بناهاي پرارزش بایستی نسبت به اجراي طرحهاي مرمتی و مقـاوم سـازي آنهـا اقـدامات لازم انجـام
گیرد. در این خصوص توجه ویژه به مرمت سازه و کالبد ، بسیار مهم بوده و به هیچ عنوان نباید به مرمتهاي صوري و ظاهري اکتفا نمود.
مرمت استحفاظی یا مرمت استحکامی
در ساختمانهاي قدیمی و کهنمعمولاً سازه و کالبد بنا، جزئی از معماري آن بوده و به همراه یکدیگر ساخته مـی شـدند و بـه همـین
دلیل پس از گذشت سالیان طولانی، همچنان توانسته اند تا حدودي در برابر حوادث، جان سالم بدر برده بعضاًو ایستائی لازم را داشته باشند. اما
باید دانست که مرمت ( Restoration ) فقط انجام یکسري کارهاي ظاهري، به ویژه در ابنیه تاریخی با ارزش نیست. متأسفانه اکنون بسیاري از
بناهاي تاریخی که در حال مرمت و نوسازي هستند، فاقد مطالعـات آسـیب شناسـی طبعـاًو فاقـد سیسـتمهاي مقـاوم در برابـر حـوادث طبیعـی و
بخصوص زلزله می باشندمعمولاً. مرمت ساختمانهاي تاریخی در رنگ آمیزي در و پنجره و آراسته سازي نما و کارهاي سطحی، خلاصـه مـی
شود. غافل از اینکهمعمولاً ساختمانهاي قـدیمی و تـاریخی بـدلایل مختلـف، (کـه قابـل بحـث و بررسـی هسـتند) فاقـد اسـتحکام لازم و کـافی
بخصوص در مناطق زلزله خیز می باشند. لذا صرف هرگونه هزینه، پیش از آسیب شناسی و شناسائی نقاط ضعف کالبدي آنها، هـدر دادن زمـان
و هزینه است. لذا یکی از نکات بسیار مهم در ساختمانهاي تاریخی، بررسی وضعیت کالبدي بناهاست.
مرمتگر در صورتی مجاز است یک بناي تـاریخی را مرمـت اسـتحفاظی نمایـد کـه مرمـت اسـتحکامی شـده باشـد یـا از اسـتحکام و
مقاومت آن اطمینان کافی داشته باشد. انجام سفیدکاري، نازك کاري، گچ بري،نجاري، رنگ آمیزي و ... بر روي پوسـته اي کـه فاقـد مغـز و
اسکلت بندي صحیح است، ظاهرسازي بوده اصولاًو با قوانین و ضوابط مرمت بناها و بافتهاي تاریخی مغایر است.
اصولاً به منظور حفاظت از ابنیه تاریخی روشها و شیوه هاي مختلفی وجود دارد. یکی از این راههاي مقاوم نمودن این آثار بـاارزش،
استفاده از روش مرمت استحکامی است. در این روش ابتدا باید آسیبهاي وارده را مورد شناسائی، تجزیه و تحلیـل قـرار داده و پـس از شـناخت
کامل از آنها به یافتن علل و منشاء ایجاد آسیب پرداخت و پس از آن اقدامات مرمتی در ابعاد سازه اي و کالبدي بنا را در نظر گرفت.
در این روش بیشترین توجه و مطالعات بر روي ساختار بنا بوده و اساس ساختمان مورد نظر و بررسی قـرار گرفتـه و راهــهاي مقـاوم
سازي و استحکـام بخشی به آن مطالعه و سپس طراحی لازم صـورت می پذیرد و بدیهی است هرگونه اقدامی پیش از سـالم سـازي و اسـتحکام
بخشی بنا و مقاوم سازي آن در برابر خطرات احتمالی طبیعی به ویژه زمین لرزه، توجیه ناپذیر و ناصحیح خواهد بود.
بنابراین پیش از رفع خطر و حفاظت هاي لازم و گام به گام (با توجه به نوع و میزان آسیب) هرگونه عملیات مرمتی، به بیراهه رفتن و
بیهوده صرف نمودن اعتبار و زمان خواهد بود. اینک به شرح مختصري در مورد یکی از بناهاي تـارخی منحصـر بفـرد جهـان مـی پـردازیم کـه
قامتش در اثر زلزله خمیده گشته و پس از گذشت 4 سال هنوز نتوانسته است رخ بنماید.
زمین لرزه و ارگ تاریخی بم
ارگ تاریخی شهرستان بم یکی از بلند آوازه ترین بناهاي تاریخی ایران و جهان است که در زلزله مهیب سال 1382 به شدت آسیب
دید و بیش از 70 درصد آن بطور کامل تخریب گردید.
مجموعه ارگ، شامل شهر قدیم و قلعه آن در حدود20 هکتار وسعت دارد. این مجموعه داراي قدمت 2500 ساله بوده و نزدیک بـه
23 قرن زندگی در آن جریان داشته است.
شهرستان بم در 193 کیلومتري جنوب شرقی کرمان قرار گرفته، این سرزمین بسیار آباد، خرم و ثروتمنـد بـوده اسـت. ارگ بـم کـه
بزرگترین مجموعه خشتی جهان است به شکل قلعه هاي پر شکوه برفراز تپه اي به ارتفاع 61 متر درخششی جاودانه دارد. ارگ بـم از 200 سـال
