بخشی از مقاله
چکیده
بلایای طبیعی یکی از مشکلاتی است که انسان از دیر باز گرفتار آن بوده است و برای مقابله با آنها تدابیر زیادی دیده است که باعث کاهش خسارات ناشی از آنهاست. کشور ایران نیز به نوبه خود، از لحاظ بلایای طبیعی، یکی از بلاخیزترین کشورهای دنیا محسوب میشود. یکی از این بلایای طبیعی، توفان شن میباشد. از این رو این تحقیق حاضر روی 2 شهر از نواحی مرکزی ایران به منظور نشان دادن تجربیات آنان در مقابله با توفان شن انجام شده است. در این راستا از تصاویر ماهواره ای و مطالعات کتابخانه ای برای بررسی ویژگی های ژئومورفولوژی این مناطق استفاده شد. سپس با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، ویژگی های شهرسازی آن ها در رابطه با شرایط ژئومورفولوژی این مناطق بررسی شد.
ارزیابی نتایج نشان می دهد، با توجه به دشواری های طبیعی این مناطق از جمله وزش باد و توفان های شن ساکنین این نواحی سعی کرده اند به شیوه ها ی گوناگون با این شرایط مقابله کنند. که تجلی آن را در ویژگی های شهرسازی این مناطق مشاهده می کنیم. در واقع بین شهرسازی و شرایط محیطی این مناطق تناسب و هماهنگی وجود دارد، که در تکنیک های شهرسازی مانند بافت فشرده و متراکم، درونگرایی و حیاط مرکزی، جهت گیری معابر،ایجاد فضای سبز و دیوار های بلند در اطراف مناطق مسکونی و سقف گنبدی این مناطق قابل مشاهد است.
مقدمه
کشور ایران با سابقه چند هزار ساله و با وجود داشتن انسان های سخت کوش و خلاق به ویژه در مناطق خشک و بیابانی دستاوردهای مهم و ارزشمندی را در همسازی و هماهنگی با طبیعت به یادگار گذارده اند. از جمله این دستاوردها آثار معماری سنتی ایران در این مناطق میباشد. با توجه به موقعیت و شرایط جغرافیایی این مناطق معماران برای رسیدن به حد آسایش در گذشته بر اساس تجربه طرح های را ابداع نمودهاند که امروزه در بافت قدیمی این گونه شهر ها قابل مشاهده است.
آثار معماری این مناطق دانش عمیقی را در خود پنهان داشته که امروزه با گذشت سالیان طولانی در بسیاری از زمینه ها قابل اجرا هستند. هر چند تا کنون پژوهشهای زیادی درباره رابطه عوامل محیطی با معماری مناطق مختلف صورت گرفته است، اما اکثر این تحقیقات در زمینهی رابطه ی عوامل اقلیمی با معماری می باشند. به عنوان نمونه اعظمی و همکاران - - 2005، ویژگی های معماری مناطق گرم و خشک را در ارتباط با عوامل اقلیمی مورد بررسی قرار دادند و نشان دادند معماری این مناطق نمونه ای از معماری منطبق با فاکتورهای محلی و منطقه ای مانند بادهای مطلوب و نامطلوب، رطوبت، تابش خورشید و غیره است. اما در زمینه ی رابطه عوامل ژئومورفولوژی با معماری این مناطق بیشتر به صورت موردی در منابع مختلف اشاره شده است
به عنوان نمونه، پیر نیا - - 1369، در بررسی شیوه های مختلف معماری در ایران از ویژگی های معماری ایران در گذشته بحث می کند. وی خودبسندگی را از ویژگی های مهم معماری ایران می داند، به این معنا که شهرسازان و معماران ایرانی تلاش می کردند مصالح مورد نیاز خود را از نزدیکترین جا ها به دست آورند و مصالح را چنان به کار ببردند که نیازمند مصالح جاهای دیگر نباشد و خود بسنده باشند.
بدین گونه کار ساخت با شتاب بیشتری انجام میشده و ساختمان با طبیعت پیرامون خود سازگاری بیشتری داشته و هنگام نو سازی آن نیز همیشه مصالح آن در دسترس بوده است. برای نمونه در کناره کویر، چون خاک شور بود، آجر خوبی به دست نمی آمد پس هنگام کار این آجر ها را میان چند رج خشت میچیدند و برای از میان بردن شوره آنها دوغابی به نام فرش آهک به کار میبردند که با ما سه نرم درست می شد. تحقیق حاضر نشان دادن یکی دیگر از تجربیات معماری و شهرسازی برای مقابله با توفانهای شن میباشد که روند آن پاسخگویی به سؤال زیر میباشد:
آیا شهرسازی و برنامهریزی شهری در شهرهای مرکزی ایران - اصفهان و یزد - بدون توجه به توفانهای شن بوده است؟ برای پاسخگویی به سؤال فوق فرضیه زیر مطرح شده است که در روند تحقیق نگارندگان به اثبات آن پرداختهاند: بررسی تجربیات سه شهر مرکزی - اصفهان و یزد - نشان میدهد که در شهرسازی و برنامهریزی شهری آنها، عامل توفان-های شن نیز در نظر گرفته شده است.
مواد و روش تحقیق
سطح زیادی از ایران را کویر و بیابان ها فرا گرفته است و شهر ها و بیابان ها حاشیه آن ها همچون اصفهان، کرمان، یزد از دیر باز از مراکز مدنیت بوده اند. بنابراین این سه شهر از نواحی مرکزی ایران، می توانند برای این بررسی مورد مناسبی باشند برای بررسی رابطه بین توان ها و ویژگی های معماری نخست از تصاویر ماهواره ای ویژگیهای عمومی زمین ریخت شناسی این شهرها استخراج گردید و سپس شیوه های معماری آن ها مانند بافت مجموعه مسکونی - منظور از بافت ساختمانی نحوه ی قرارگیری و اتصال ساختمان های مسکونی مختلف در یک مجموعه است - با توجه به شرایط محیطی شناسایی شد.
شکل سقف، عناصر ساختمانی و جهت قرار گیری معابر آن ها نیز ویژگی های دیگری بودند که از تحقیقات قبلی درباره معماری نواحی مرکزی ایران استخراج گردید. ویژگی های معماری این مناطق در رابطه با شرایط ژئومورفولوژی آن مقایسه شد و بررسی شد که چه تعداد محقق به وجود این رابطه صحه گذاشته اند. بنابراین با استفاده از مقایسه تصاویر ماهواره ای برگرفته از سایت گوگل ارث و استناد به نتایج تحقیقات محققین قبلی نتیجه گیری در این باره صورت گرفته است.
برنامهریزی شهری و آسیبپذیری شهرها
رشد شهری باعث ایجاد تسهیلات زیادی میشود ولی در عین عوامل بحران زا هم بیشتر شده و تسهیلات محیطی تبدیل به ضرر میشود . - Nakabayashi, 1994: 225 - در حوزههای شهری، اثرات زیانبار معمول در اثر وقوع سوانح طبیعی، شامل تلفیقی از ویرانیهای کالبدی و اختلال عملکرد شهری است. حوادث انسانی نیز یکی از ابعاد بحران است که این امر بخصوص در مناطقی که از جمعیت زیادی برخوردار بوده و دارای بافت فشردهای میباشند، بیشتر میشود. از همان لحظهای که بحران ایجاد میشود، باید تصمیمهای عمده و مهمی را اتخاذ کرد. در مواجهه با بحران، اولین کار لازم و حیاتی، دسته بندی حقایق و واقعیتهاست. اینکه چه رخ داده است، چه اقداماتی باید در مقابل آن انجام گیرد و آینده چگونه خواهد بود. بحرانها منشأ گوناگونی داشته و عوامل متعددی در وقوع آنها نقش دارند. بنابراین برای کنترل آنها نیز طرحها و راههای متفاوتی باید اجرا گردد - تن برگ، . - 50 -40 :1373 یکی از آنها برنامه ریزی قبلی شهر است، به طوری که باید از قبل برای مقابله با بحرانها باید ساختار شهر را طوری طراحی کرد که در مقابل بحران-ها، مقاوم باشد و حداقل خسارت را بر جای بگذارند.
ساختار شهر
ساختار شهر از یک سوی نمایانگر هماهنگی کالبدی شهر با شرایط و عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، اداری و نظامی است و از سوی دیگر ویای فعالیتهای اصلی شهر میباشد. در نتیجه ساختار شهر از جوانب مختلف قابل بررسی است. ساختار کالبدی شهر تحت تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی، طبیعی و فرهنگی آن است
توزیع فضایی عناصر، چگونگی کنار هم قرار گرفتن و ترکیب ظاهر و عملکردهای اصلی شهر، ساختار شهر را تشکیل میدهد. تقسیمات کالبدی شهر - کوی، محله، ناحیه و منطقه شهری - و تک مرکزی یا چند مرکزی بودن شهر وجوه دیگری از ساختار شهر محسوب میشود. اینکه کدام ساختار شهری به هنگام وقو.ع بلایای طبیعی با کمترین آسیب همراه است، خود موضوع پژوهشهای مستقلی است. اما آنچه مسلم است، اینکه ساختارهای شهری گوناگون، مقاومت-های متفاوتی در برابر بلایای طبیعی دارند. و شاید بتوان گفت که ساختار چند مرکزی بیش از ساختار تک مرکزی در برابر بلایای طبیعی مقاوم است
توفان شن
توفان شن، پدیدهای جوی است که در مناطق خشک و مناطق نیمهخشک رخ میدهد. در این پدیده، بادی نیرومند ذرات ماسه را از سطح خشک زمین به هوا بلند میکند . این ذرات بسته به اندازه آنها تا مسافت های زیادی در هوا حرکت میکنند و در آخر به زمین فرو میافتند. توفانهای شن اغلب در مناطقی از کویر که فاقد پوشش گیاهی هستند و یا بخاطر استفاده بی رویه از زمین، پوشش گیاهی خود را از دست داده است روی می دهند . زمین عاری از گیاه و وزش بادهای با سرعت زیاد مهمترین عوامل تشکیل این نوع توفانها هستند
