بخشی از مقاله
چکیده
تأثیرات وقف و موقوفات بر جامعه را میتوان از جنبههاي مختلفی از جمله تأثیرات اجتماعی اقتصادي و کالبدي بررسی کرد. تأثیرات اجتماعی اقتصادي وقف در صورتی میتوان بر جامعه مثبت باشد که از یک سو اهداف وقف بهخوبی هدایت و اجرا شود و از سوي دیگر سیاستها و برنامههاي دولتی بهگونهاي تدوین شود که در نهایت ارتقا فرهنگی و رفاه و بالندگی و پویایی جامعه را به ارمغان آورد. در غیر این صورت هدف اجتماعی اقتصادي عمل به وقف که همانا رفع مشکل طبقه کمدرآمد در ابعاد مختلف، توزیع عادلانه ثروت و در نهایت عدالت اجتماعی است محقق نخواهد شد.
وجود فقر و اسکانهاي غیر رسمی متعدد در داخل و خارج تهران که بالغ بر 3 میلیون نفر را در خود جاي داده به این امر برمیگردد. تأثیر دیگر وقف تأثیرات کالبدي استو مکانهاي وقفی بر دو نوعاند: یکی مکانهایی که موجودند سپس وقف میشوند و دیگر مکانهایی که اثر عمل به وقف شکل قضایی مییابند. این مکانها میتوانند داراي کاربریهاي مختلفی باشند. در هر دو حالت تغییر و تحولاتی طی زمان بر نوع کاربري موقوفات رخ میدهد، که میتواند یا ناشی از متروکه و مخروبه و بلااستفاده ماندند یا ناشی از اجراي طرحهاي شهري باشنداین. تغییر و تحولات عمدتاً با استناد به قوانین مدنی که برگرفته از قوانین شهري است اجرا میشود. البته همواره دولتها براساس قوانین شرعیه عمل دخل و تصرف در موقوفات را انجام ندادهاند.
به هرحال در حال حاضر چنانچه ملک وقفی بلااستفاده و متروکه و مخروبه مانده و فاقد کارایی است علت آن وجود موانع شرعی و قانونی نیست بلکه علت را باید در وجود سوء مدیریت حاکم بر موقوفات جستجو کرد. اولین دخل و تصرف در عناصر کالبدي وقفی شهر تهران با حمله افغانها و تخریب مدرسه چال و اختلال در موقوفات 14 معصوم - ع - آغاز شد و تاکنون بنا به دلایل مختلفی تداوم یافته است.
در مقاله حاضر تأثیرات اجتماعی اقتصادي و تأثیرات کالبدي وقف در شهر تهران بررسی شده و مشخص گردیده که آیا وقف توانسته تأثیر مثبتی بر طبقه کمدرآمد شهري داشته باشد. و همچنین در طراحی و توسعه شهري تهران عملکرد عناصر وقفی چگونه بوده است.
مقدمه
نهاد وقف در ایران قبل و بعد از اسلام براساس تعالیم دین زرتشت و دین سلام وجود داشته است. به عبارت دیگر در ایران باستان وقف عام بهمنظور خیریه یا مؤسسات مذهبی، احداث آتشکدهها و ارائه خدمات به زائران، احداث مراکز آموزشی و مذهبی، تأمین هزینههاي کشاورزان بیبضاعت و نگهداري حیوانات، ترمیم سلانه خیراموات، اولاد و بیوه زنان و نگهداري از آنان و مقاصد شبیه به آن - حامی بابایی، 1385، - 685 وجود داشته است. در بعد از اسلام براي جانشینی خداوند روي زمین براساس آیات، احادیث و روایات متعددي در خصوص تأمین عذاي عمومی - دهر، 9 - 8، انفاق در راه خدا - منافقون، - 10 اننتخاب افراد مستمند براي انفاق - العرالعمالی، 1387 ھ ق، - 49، حمایت از خانوادههاي بیسرپرست
، تأمین پوشاك - خمینی - امام - ، 1368، - 60، فراهم ساختن وسایل ازدواج - قمی، بیتا، - 561، حمایت از در راه ماندگان - روم، آیه - 38، پرستاري بیماران و معلولان و مجروحان - ابن شهر آشوب، ج 4، - 154 آمده و آحاد مردم به این امور مذهبی و احداث و نگهداري مراکز آموزشی و مخارج تحصیل تشویق و ترغیب شدهاند.
از اینرو اهداف مذهبی وقف حفظ و نشر دین و اهداف اجتماعی و اقتصادي آن را میتوان عدالت اجتماعی، کاهش فواصل طبقاتی، رشد ثروتهاي عمومی و رفاه و تعاون اجتماعی برشمرد. یعنی وقف میتواند با فعالیت در ابعاد مختلفی چون مذهبی، آموزشی، فرهنگی، درمانی و معیشتی ضمن حفظ و نشر دین، به توانمندسازي طبقه کمدرآمد، ارتقاء کیفیت زندگی مردم و توسعه فعالیتهاي اقتصادي یاري رساند.
اما با وجود این ابعاد وسیع تأثیرگذاري وقف بر جامعه، نهاد وقف نتوانسته مشکلات طبقه کمدرآمد را رفع نماید؟ و اگر جواب منفی است علل آن در چیست؟
بعد دیگر تأثیرگذاري وقف بر جامعه بعد کالبدي آن است. بهعبارت دیگر وقف میتواند موجب توسعه فیزیکی نقاط سکونتی یا ممانعت از آن نوسازي و تعمیر و توسعه تجاري شود. چنانچه در گذشته با ابرسانی چه بهصورت وقف قنات یا وقف مجراي رودخانه براي شرب و مصارف کشاورزي و صنعتی، آن نقاط جمعیتپذیرتر شده و در نهایت، توسعه فیزیکی و توسعه فعالیتهاي اشقتصادي است مییافتند
هدف مقاله حاضر شناخت تأثیرات اجتماعی اقتصادي و کالبدي وقف در فضاي شهر تهران است، که از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است.
.1 تأثیرات اجتماعی اقتصادي وقف
در عمل به وقف سعی میشود نیازهاي افراد کمدرآمد در ابعاد مختلفی چون کمک به مستمندان، ایتام و پرورشگاهها، آزادي زندانیان، تحصیل دانشآموزان و دانشجویان از طریق احداث مکانها ي آموزشی یا کمک هزینه، کمک به بیماران رفع و بدینطریق همبستگی اجتماعی حاصل شود.
در این مهم هو وقفهاي سنتی و هم بنیادهاي خیریه وقفی و غیر وقفی در سطح شهر تهران یا سطح کشوري فعالاند - جدول . - 1 براي مثال حوزه عملکرد بنیاد فرهنگی البرز علاوه بر شهر تهران در تمام نقاط کشور است. احداث یک باب دبستان در کیانآباد شهرستان خمین و احداث مجتمع آموزشی شامل دبستان، مدرسه راهنمایی و دبیرستان در شهرستان آشتیان و عرصه وامهاي تحصیلی به دانشجویان تمام دانشگاههاي کشور - بیم، 1372، - 55 از جمله اقدامات این بنیاد است.
حوزه عملکرد بسیاري از وقفها و بنیادهاي خیریه شهر تهران در سطح همین شهر است. مانند وقفهایی که از سال 1328 براي دانشگاه تهران در سطح آموزشی یا پژوهشی شده است - جداول . - 2 از آنجا که این وقفها ارتقاء سطح دانش در ایران را دنبال میکنند، محصول آنها میتواند بعد کشوري و فراکشوري نیز داشته باشد. براي مثال چاپ مجله آینده با فعالیتهاي مؤسسه باستانشناسی دانشگاه تهران و لغتنامه دهخدا از موقوفه افشار یا دستاوردهاي پژوهشی دانشگاه تهران که منبع تأمین مالی آن از وقف است. همچنین عرصه خدمات درمانی در بیمارستانها و درمانگاههاي وقفی به بیماران سراسر کشور بهجز بیماران ساکن در شهر تهران.
