بخشی از مقاله
چکیده :
در قرآن کریم ، بیش از 40 آیه به پاداش اخروی انفاق که وقف مصداقی از آن است اشاره دارد . وقف، تاریخی به درازای زندگی بشر دارد براساس داستان های تاریخی، در بیشتر ادیان الهی، کارهای نیکی شبیه وقف وجود داشته است. دین مبین اسلام، جایگاه شایسته ای برای وقف در نظر گرفت و ارزش ویژه ای بدان بخشید. پیامبر گرامی اسلام - ص - و اهلبیت با گفتار و رفتارشان از وقف حمایت کردند. و با بیان اهمیت وقف، اعتبار ویژه ای به آن بخشیده اند. وقف در ایران، از صدر اسلام تا کنون به تدریج گسترش یافته است که خود نشان از پویایی وتکامل تمدن اسلامی دارد.
فقهای اسلام، در مشروع بودن وقف اختلاف کرده اند . از میان اقوال مختلف فقهای اسلام قولی مورد قبول است که وقف را به طور مطلق مشروع می داند. فلسفه ی مشروعیت وقف و اساس شریعت اسلامی بر »جلب مصالح به سوی مردم ودفع مفاسد از آنان « بوده است ،وقف کردن ، رذیله کنز مال را می خشکاند و جامعه ای پر از عشق و نوع دوستی و فضیلت پروری به وجود می آورد و سطح فکر ها را بالا می برد و ریشه ی ام الفساد » فقر در جنب ثروت« را می سوزاند.
درآمد موقوفه ، تشنگان را سیراب و به مسافران در زیر سایه ها آرامش می بخشد . وقف آثار و نتایج درخشان و سرگذشت بسیار جالبی دارد که در پیشرفت تمدن اسلامی تاثیر گذار بوده است . مانند : مساجد و ... تبلیغات درست و پیوسته ، افزایش بهره وری موقوفه ها ،حمایت قانونی از اوقاف و واقفان ، هدایت و جهت دهی واقفان ،تقویت وقف های گروهی و مردمی، به گسترش فرهنگ وقف و تمدن اسلامی کمک شایانی می نماید.
مقدمه :
خدمت به خلق امری مقدس است که همواره در آموزه های همه ادیان بدان سفارش شده است و بی گمان، خشنودی خداوند تبارک و تعالی در آن نهفته است. هدف همه واقفان در تاریخ، در هر شکلی، نوعی خدمت به خلق بوده است. هر موقوفه ای، نمادی از خدمت است و زیبایی خدمت به بندگان خدا را به تصویر می کشد. درباره اهمیت و ارزش خدمت به خلق در اسلام، پیامبر گرامی اسلام صلی االله علیه و آله می فرماید: مردم، عیال خداوند هستند. پس کسی از آنان در نزد خدا دوست داشتنی تر است که به عیال خدا سود برساند و اهل خانه ای را شاد گرداند.
همچنین فرموده است: »کسی که به امور مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نیست« وقف یکی از مظاهر عالی خدمت و بشردوستی و از منابع تعلیم و تربیت عمومی در کشورهای اسلامی است. از این راه می توان بسیاری از درد و رنج های بشری را التیام بخشید ودر پیشرفت و تعلیم و تربیت اثرگذار بود.به طور کلی وقف در اسلام و جامعه اسلامی از جنبه های گوناگون فرهنگی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی، هنری ، مذهبیدر پیشرفت تمدن اسلامی اهمیت بسیاری دارد.
در زمینه وعده پروردگار به پاداش اخروی انفاق که وقف، مصداقی از آن به شمار می رود، در قرآن بارها بدان اشاره و تشویق شده است. از جمله : بقره148 /،195،215،254،261،262،263،270،271 و272 ؛ معارج24 / و25،ابراهیم31 / ؛قصص54 /؛حج35/ ؛ منافقون10/،شوری38 / ؛حدید7 / ،10 و18؛ محمد38 / ؛ تغابن16 / ؛ آل عمران17 /،92 ،115 و134؛نساء38/ ؛ توبه34 / و 121؛ انفال24/؛ سباء39 / ؛فصلت34 / و 46 ؛ انسان7 /،8 و9 ؛ نحل97 / ؛ تکاثر1 / و2؛ همزه1 /،2،3 و - :.4سازمان حج ،1364، ص56 تا - 69 خشنودی خدا، بزرگ ترین هدف در زندگی است.
چون وقف کردن در راه خدا، کرداری پسندیده و در بسیاری از موارد مستحب است، اگر با اخلاص انجام گیرد، خشنودی خدا را درپی خواهد داشت. از این رو، خداوند متعال می فرماید: »و جز برای طلب خشنودی خدا انفاق مکنید....« - بقره: - 272 امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در وقف نامه های خود، هدف از وقف دارایی هایش را جلب خشنودی خدا معرفی کرده است. برای مثال، در یکی از وقف نامه ها آورده است:این همان چیزی است که بنده خدا، علی بن ابی طالب، امیرالمؤمنین درباره دارایی خویش، برای به دست آوردن خشنودی خدا به آن امر کرد تا خدا به سبب آن، من را داخل بهشت کند و بر اثر آن، امنیت و آسودگی را به من عطا فرماید.
اهمیت موضوع :
از آن جا که وقف در گذر زمان به شکل های گوناگون باعث پیشرفت تمدن و فرهنگ اسلامی بوده است ، به نظر می رسد تقویت فرهنگ وقف، وظیفه ای اسلامی و ملی است. اگر این فرهنگ زیبا گسترش یابد و واقفان به نیازهای واقعی و ضروری جامعه جهت دهی شوند، بسیاری از مشکلات و نیازهای اجتماعی برطرف می شود. متأسفانه درپی آسیب هایی که در گذشته بر پیکر موقوفات وارد شده، از رویکرد مردم به وقف کاسته شده است. ازاین رو، افزایش توجه دوباره مردم به وقف نیازمند پژوهش و تبلیغ و نشر فرهنگ آن از طریق رسانه های گروهی به ویژه صدا و سیماست.
واژه شناسی وقف :
وقف در لغت به معنای ایستادن، به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن، توقف کردن و درنگ کردن آمده است. : - دهخدا،1345،ج 48، ص - 234در اصطلاح، عبارت است از: نگه» داشتن و حبس کردن اصل و عین مِلکی مانند خانه، زمین و... و متوقف کردن آن از هر گونه خرید و فروش، هبه - هدیه - ، ارث و...، به جز در موارد استثنایی، به گونه ای که خود آن ملک همیشه باقی بماند و منافع آن در راه خدا برابر با نظر واقف به مصرف عموم مردم یا عده ای خاص برسد.« از آنجا که وقف، مصداق صدقه و دربردارنده ویژگی دوام و جاودانگی است، در احادیث و کتاب های فقهی، گاهی از آن با نام »صدقه جاریه« یاد شده است. - شهید ثانی ،1375،ج1،ص - 398
اصطلاح شناسی وقف :
یک انتفاع: انتفاع در لغت به معنای سود بردن و منفعت یافتن آمده است. : - بندر ریگی،1374،ص - 600 انتفاع در اصطلاح، حقی است که به موجب آن می توان از مِلک دیگری استفاده کرد، ولی نمی توان آن را به شخص دیگر - غیر از مالک؛ نفر سوم - انتقال داد. انتفاع، از نوع منفعت غیرمادی است، با این تفاوت که در مورد منفعت، تملیک - انتقال ملک - صورت می گیرد، ولی در مورد انتفاع، تملیک صورت نمی گیرد؛ : - امیر شیبانی ،1380 ، ص 148 و - 149 یعنی صاحب حق انتفاع، تنها حق بهره برداری دارد، نه حق واگذاری به غیر. در موقوفاتی مانند مسجدها و مدرسه ها، بهره مندان از موقوفه، تنها مالک انتفاع موقوفه می شوند، نه مالک منفعت آن. : - انصاری،1380،ج4،ص - 54منظور از منفعت در وقف، سود و نفع مال یا مِلک است؛ چه مادی باشد، مانند شیر گوسفند و چه غیرمادی باشد، مانند بهره ای که مستأجر از خانه می برد. در منفعت، واگذاری و انتقال ملکیت جایز است.
دو رقبه: زمین و ملکی که به کسی واگذار شود که تا وقتی زنده است از آن بهره مند شود. از زمان صفویه به بعد، »رقبه« در زبان فارسی به معنای چند ده واقع در یک بلوک یا ناحیه و به ویژه، ده هایی که همگی تشکیل یک واحد از املاک موقوفه را می دهند، به کار رفته است. : - امیر شیبانی،1380،ص - 190 رقبه در وقف، عبارت است از واحد ملکی غیرمنقولی که هر موقوفه یا مکان مذهبی ممکن است یک یا چند مورد از آن را دارا باشد. مغازه ها و مکان های تجاریِ مسجدها جُزو رقبه هاست و اداره آنها به عهده سازمان اوقاف است. بنابراین، هر فرد و واحدی از املاک متعلق به موقوفه، »رقبه« نام دارد.
