بخشی از مقاله
چکیده
وقف به عنوان یک امر خیر، عملی الهی است که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آنکه انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد با تمام وجود و برای رضای خداوند به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد. در این میان ولایت بر وقف عبارت از داشتن اختیاراتی محدود بر نگهداری، اصلاح و برداشت درآمدهای مال موقوف و مصرف آن درآمدها در اموری که بر آن وقف شده است، می باشد. سرماییه اجتماعی به عنوان یکی از مهمترین سرمایه های موجود در هر جامعه می تواند به عنوان بستری مناسب به منظور تحقق اهداف خیرخواهانه و امور خیر مورد استفاده قرار گیرد. بر این اساس در این نوشتار به اهمیت و نقش سرمایه اجتماعی در تقویت امور خیر بویژه وقف اشاره شده است. لذا گسترش فرهنگ وقف، روابط اجتماعی واقفین با شهروندان جامعه، حمایت نهادها و مسئولین در حوزه سیاستگذاری اجتماعی می تواند به عنوان راهکارهای افزایش تمایل شهروندان به امور خیر به ویژه وقف قلمداد گردد.
کلمات کلیدی:امور خیر، وقف، فرهنگ وقف، سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی
مقدمه:
وقف، نمونه عینی اندیشهی بلند خیرخواهی در جامعه و نمونهای آشکار از تعاون، همکاری و کمک به یکدیگر است که در جریان آن، نیکوکاران به قصد قربت و تحصیل رضای الهی، موجبات آسایش، رفاه، ترقی و بهرهمندی دایمی - مادی و معنوی - همنوعان خویش را با اختصاص همیشگی ملک و مال خود از طریق ایجاد مؤسسات خیریه، بیمارستان، دانشگاه، حوزه، مدرسه و مانند آن، یا ترتیب دادن برنامههای مفید، سازنده و متنوع - از قبیل مراسم مذهبی، فرهنگی، آموزشی، تفریحی و ... - فراهم میآورند - شهرامی، . - 30 :1382از طرف دیگر، سرمایهاجتماعی از مفاهیم نوینی است که امروزه در بررسیهای اقتصادی و اجتماعی جوامع توسعه یافته مطرح شده است. طرح این رویکرد در بسیاری از مباحث اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نشاندهنده اهمیت نقش ساختارها و روابط اجتماعی میان افراد - سرمایه اجتماعی - بر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیاست.
سرمایه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی است و شناسایی آن بهعنوان یک نوع سرمایه، چه در سطح مدیریت کلان توسعه کشورها و چه در سطح مدیریت سازمانها و بنگاهها میتواند شناخت جدیدی را از نظامهای اقتصادی- اجتماعی ایجاد کند و مدیران را در هدایت بهتر سیستمها یاری رساند.امروزه، در کنار سرمایه های انسانی، مالی و اقتصادی، از نوع دیگری از سرمایه به نام سرمایه اجتماعی1 نام برده می شود. این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان منبع با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضاء می گردد. سرمایه اجتماعی بستر مناسبی برای بهره وری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می شود.
از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی به زندگی فرد، معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش تر می سازد. استنباط جاکوب2از سرمایه اجتماعی عبارت از شبکههای فشرده ای از مردم که در محدوده حومه قدیمی و مختلط شهر برای حفظ نظافت، پیشگیری از بروز جرم و جنایت های خیابانی و نیز اجرای دیگر تصمیمات مربوط به بهبود کیفیت زندگی تلاش میکنند، بوده است. اهمیت این شبکهها در آن بود که اعضای آنها مسئولیت و مشارکت بیشتری در خصوص حل مسائل و مشکلات شهری، نسبت به عوامل رسمی کنترل نظم و امنیت اجتماعی حس میکردند - فوکویاما، . - 10 : 1379
تعریف وقف:
اصطلاح وقف1که معنای لغوی آن وقف، هبه، بخشش است و اصطلاحاً یعنی کمک خیرخواهانه فرد یا نهاد در قالب پول یا دارایی یا هرگونه منبع درآمد دائمی به بنیادی خیریه یا دانشکده یا بیمارستان و یا هر نهاد دیگرکه منفعت عام داشته باشد - مصری،. - 40 :1985در گذشته معمولاً وقف به صورت ترکیبی و به هم پیوسته و به صورت یک کل مورد نظر قرار نگرفته است، بلکه نگرش تجزیهای در مباحث مربوط به آن غالب بوده استمثلاً. برخی از فقها به هنگام بررسی وقف، از عین موقوفه، واقف و موقوف علیه سخن گفته و از یک پدیدهی کلی که در درون ساختار خود همهی این اجزاء را دارد بحث نمیکنند. امااخیراً در بین حقوقدانان و فلاسفهی حقوق، مبحثی با عنوان »شخصیت حقوقی« مطرح شده که ناظر به بررسی کل یک پدیده و نه اجزاء آن است.
وقف در لغت به معنای ایستادن - منتهی الارب - به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است. در اصطلاح فقهی، وقف به مفهوم نگه داشتن و حبس کردن عین ملکی و مصرف کردن منفعت آن در راه خدا می باشد . از نظر برخی از فقها، وقف به مفهوم حبس عین بر ملک خدای تعالی است. بنابراین، ملکیت آن از مالک آن به خداوند منتقل می شود. محقق حلی، وقف را عقدی می داند که ثمره آن حبس کردن اصل و رها کردن منفعت است. شیخ محمد حسن نجفی وقف را چنین تعریف کرده است . "عقد ثمرته تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه". وقف یعنی رقبه شیئی را نگهداشتن و منفعت آن را آزاد کردن است" - سلیمی فر،. - 11 :1370ماهیت وقف با احصاء شرائط و انطباق آنها با واقعیتها قابل شناسایی است.
بنابراین شرائطی که فقها و حقوقدانان برای وقف مطلوب در نظر گرفتهاند نشانگر این است که یک وقف در چه شرایطی مشروع و در چه شرایطی نامشروع و یا وقف در چه شرایطیواقعاً وقف است و در چه شرایطیواقعاً وقف نیست تا تعریف پذیر باشد. این مباحث نشانگر تعریف فقها از وقف و ماهیت آن است. در واقع در این روش، برای شناخت ماهیت یک پدیده میتوان به شرایط تحقق آن نظر افکند - مطبعه چی، 54 :1389 و . - 55در زبان انگلیسی تراست2 به معنای وقف، اعتماد، صندوق سرمایهگذاری، مال امانت، اتحاد دو شرکتِ دارای فعالیت یکسان برای در دست گرفتن بازاراست. اما مفهوم این واژه در ارتباط با وقف عبارت از انتقال مال منقول یا غیر منقول است که مالک آن، تسلط قانونی بر آن را به انسانی امین منتقل میکند و آن فرد امین، متصدی مدیریت و سوددهی آن مال میگردد تا به دست استفاده کنندگان از آن مال که مالک مشخص کرده است، برسد - تاجی،. - 623 :1997
تعریف سرمایه اجتماعی:
مفهوم سرمایه اجتماعی سابقه طولانی در علوم اجتماعی دارد. امروزه سرمایه اجتماعی، نقشی بسیار مهمتر از سرمایه فیزیکی و انسانی در سازمان ها و جوامع ایفا می کند و شبکه های روابط جمعی و گروهی، انسجام بخش میان انسان ها، سازمان ها و انسان ها و سازمان ها با سازمان ها می باشد. در غیاب سرمایه اجتماعی، اثربخشی سایر سرمایه ها کاهش می یابد و بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راه های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی، ناهموار و دشوار می شوند. در دیدگاه های سنتی مدیریت، توسعه سرمایه های اقتصادی، فیزیکی و نیروی انسانی مهمترین نقش را ایفا می کردند، اما در عصر حاضر برای توسعه، بیشتر از آنچه به سرمایه اقتصادی، فیزیکی و انسانی نیازمند باشیم به سرمایه اجتماعی نیازمندیم، زیرا بدون این سرمایه، استفاده از دیگر سرمایه ها به طور بهینه انجام نخواهد شد.
در جامعه ای که فاقد سرمایه اجتماعی است، سایر سرمایه ها بهره وری کمتری خواهند داشت. از این رو، موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب شده و مدیرانی موفق قلمداد می گردند که بتوانند در ارتباط با جامعه به تقویت سرمایه اجتماعی بیشتر نایل گردند.هر چند سرمایه اجتماعی ازجمله موضوعاتی است که به تازگی در علوم اجتماعی مطرح شده است، لیکن با کنکاش در آثار و نوشته ها و نظریه های اندیشمندان، بویژه جامعه شناسان در می یابیم جامعه شناسان اولیه و کلاسیک به نکاتی اشاره دارند که می توان آنها را معطوف به بحث سرمایه اجتماعی مطرح کرد. به عنوان نمونه، می توان از جامعه شناسانی چون امیل دورکیم1 در بحث درونی کردن ارزش ها و انواع مختلف همبستگی - مکانیکی و ارگانیکی - ، جورج زیمل2 در مباحث » پویایی رابطه گروهی«، کارل مارکس3 در بحث از ظهور آگاهی طبقاتی، ماکس وبر4 در موضوعاتی چون » اعتماد ناشی از ضمانت اجرا« و عقلانیت صوری و ذاتی در بازار و فردیناند تونیس در موضوع » گمینشافت و گزلشافت « به نوعی سرمایه اجتماعی را مطرح نموده اند.
جامعه شناسان با مطرح نمودن مباحث کلیدی در نظریاتشان، منابع سرمایه اجتماعی را عبارت از اعتماد اجتماعی5، مشارکت اجتماعی6، انسجام و همبستگی اجتماعی7 و آگاهی اجتماعی می دانند که هر کدام از این منابع نقشی اساسی در پیشبرد اهداف جامعه دارند. کاربرد مفهوم سرمایه اجتماعی به صورت آنچه که امروزه مدنظر است به تدریج در دهه 1990 رایج شده است، این به معنای آن نیست که در آثار جامعه شناسان کلاسیک اثری از این مفهوم نباشد، در آثار اندیشمندانی چون مارکس، زیمل، دورکیم، وبر و پارسونز به مفاهیمی همچون اضطرار، نفع جمعی، ارزشها و اعتماد اجتماعی توجه شده که هر یک ابعادی از مفهوم سرمایه ی اجتماعی را در بر میگیرد - توسلی؛ . - 3 :1384مفهوم سرمایه اجتماعی نشان دهنده آن است که چگونه ساختار اجتماعی یک گروه و هنجارهای حاکم بر آن می توانند به عنوان منبعی برای افراد آن گروه عمل نمایند. به عبارت ساده تر، فرد در طول زندگی اجتماعی خود به انحاء مختلف و به میزان های مختلفی و به کیفیت های متفاوتی با شبکه های اجتماعی در ارتباط است - رضایی و احمدلو،. - 16 :1384
یورگن هابرماس8 سرمایه اجتماعی را به معنی وفاق تفاهمی و کنش ارتباطی و هنجارهای عام فراگروهی را محصول جهان حیاتی و حوزه عمومی می داند. آنتونی گیدنز سرمایه اجتماعی را به معنای شبکه روابط، تعهد و اعتماد اجتماعی قلمداد می کند که در جوامع سنتی به صورت محدود و درون گروهی و در جوامع مدرن به شکل وسیع و تعمیم یافته وجود دارد. امانوئل کاستلز 9 در اثر خود، "عصر اطلاعات و فناوری های نوین" به اهمیت فرهنگ و سرمایه اجتماعی تأکید نموده و موضوع جامعه شبکه ای را مطرح می نماید. از نظر او، شبکه مجموعه ای از نقاط اتصال یا گره های به هم پیوسته است که در آن نوع گروه ها به نوع شبکه ها بستگی دارد.کلاوس افه10 سرمایه اجتماعی را در برگیرنده روابط انجمنی، اطمینان به نهادها و اعتماد بین اشخاص و اقوام و خیرخواهی می داند. از نظر وی، عوامل تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در کم و کیف سرمایه اجتماعی مؤثر است.
