بخشی از مقاله
اثربخشي وقف بر تغييرات نظام کالبدي سکونتگاههاي روستايي (مورد:سکونتگاههاي روستايي بخش مرکزي شهرستان خدابنده استان زنجان )
چکيده
شکل گيري،حيات و شکوفايي فضاهاي شهري و روستايي؛ نتيجه تفکر و عملکرد انساني در بستر مکـان وفضا است که اين دو پديده هر دو بعنوان دو پديده فضايي - مکاني با کارکرد و ساختي متفاوت از هـم و بـر اثـر نيروهاي دروني و بيروني ، شکل و توسعه يافته و يا بر اثر عوامـل متعدد،رونـد شـکوفايي و رشـد آنـان کنـد و يـا متوقف گرديده است .
حيات اجتماعي و اقتصادي حاکم بر ناحيه خدابنده از دو الگـوي زيسـت شـهري و روسـتايي مطابقـت مي نمايد. بررسـي سـابقه سـکونت گزينـي در محـدوده مـورد مطالعـه سـابقه طـولاني در امـر سـکونت گزينـي دارد.شهرستان خدابنده با برخورداري از کانون هاي روستايي و شهري خود از جمله شهرستان هاي کشـور اسـت که به علت وجود پديده هاي اجتماعي ، طبيعي، اقتصادي، سياسي ؛ مثبت و منفي؛ روند رشد و توسعه آن تحـت تاثير قرارگرفته است .
پديده وقف نيز بعنوان پديده اي مذهبي - فرهنگي با اهدافي متفاوت ،از گذشـته هـاي دور تـا کنـون بنوعي رشد و توسعه فيزيکي وکالبدي روستاها و شهرهاي موجود در اين شهرستان را تحت الشعاع خود قرار داده است .با توجه به نقش عوامل اقتصادي ، اجتماعي ، سياسي؛ غلبه تفکر اسلامي يا به طور کلي جهان بيني ديني بر ساخت و عملکرد مورفولوژيک شهرها و روستاهاي کشور و محدوده مورد مطالعه خالت داشته و دارند.
با توجه به نقش و اهميت وقف بعنوان يک عامل اثر گذار بر روند رشد و توسـعه کـانون هـاي شـهري و روستايي سئوالات زير مي تواند اينگونه مطرح گردد؛که وقف چه تاثيرات مثبت و منفي را مـي توانـد بـر کالبـد و گسترش فيزيکي روستاهاي اين شهرستان داشته باشد و روند تغييرات کالبدي روستاهاي شهرستان خدابنـده بـه سبب اين عوامل چگونه مي تواند باشد.
هدف از اين بررسي، آشنائي با نقش وقف بر تغييرات کالبدي روستاهاي شهرستان خدابنده بعنوان يکي از محدوده هاي زيستي داراي رتبه بالا، در برخورداري از موقوفات مي باشد.
واژه هاي کليدي: وقف - خدابنده - کالبد- فضا-روستا
مقدمه
با توجه به ويژگي هاي طبيعي،اجتماعي، فرهنگي و سياسي حاکم بر کشور، پديده روستا و روستانشيني با عملکردها و کارکردهاي خاص در مکان هاي مختلف جغرافيايي کشور ايران شکل گرفته است .با مـرور تـاريخي پديده روستانشيني مي توان به نقش مهم و اثرگذار آن در امر سکونت گزيني و تامين نيازهاي انسـاني جمعيـت محدوده مورد مطالعه و فراتر از آن پي برد. روستا بعنوان يک پديـده فضـايي مکـاني دراي ابعـاد گونـاگوني بـراي مطالعه بوده و يکي از جنبه هاي مهم آن ويژگي هاي کالبـدي- فضـايي آن مـي باشـد.در بررسـي ويژگـي هـاي کالبدي ؛ عوامل درون ساخت و بيرون ساخت هريک با مکانيزم ها و ويژگي هايي متفـاوت و پيچيـده بـر رونـق و پويايي جامعه روستايي اثرگذار بوده و هـر يـک از آنهـا بـا شـدت و ضـعف هـايي بـر ايجـاد و شـکل گيـري و از هم پاشيدگي ويژگي هاي کالبدي روستا، اثر گذار بوده اند.
عوامل و نيروهاي گوناگوني در مکان گزيني و شکل پذيري سکونتگاههاي روسـتايي دخالـت دارنـد کـه قاعدتاً بايد در مکانيابي سکونتگاههاي روستايي مدنظر قرارگيرد؛گرچه به واسطه وضعيت هاي اضـطراري ممکـن است برپايي مکان هاي جديد براي اسکان افراد و گروههاي انساني آسيب ديده از سوانح و يا به علل ديگـر، امـري اجتناب ناپذير جلوه نمايد. اما ايجاد و برپايي مکان هاي جديد سـکونت بايسـتي پـس از بررسـي راههـاي ديگـر، حتي المقدور آخرين شيوه اسکان به شمار آيد. مکان يک سکونتگاه عبارت است از محل استقرار و برپـايي آن بـر سطح زمين تصميم گيري در انتخاب اين مکان از سده ها پيش پيوسته در ارتبـاط بـا عوامـل مکـاني- مـوقعيتي چندي به انجام مي رسيد. برخي از اين عوامل در طول تاريخ عبارت بوده اند از: امکان امنيت و دفاع ؛ دسترسي به آب کافي و مناسب ؛ سهولت در دسترسي به سکونتگاههاي ديگر و مکان هاي مختلف دور و نزديک ؛دوري از خطـر سيل و سيلاب ؛ وجود اراضي حاصلخيز قابل زرع ؛ ودسترسي به مواد تأمين کننـده سـوخت و مصـالح سـاختماني.
اثرگذاري بسياري از اين عوامل را در برپايي سکونتگاههاي روستايي هنوز هم مي توان در نام بسياري از روسـتاها نه تنها در ايران ، بلکه در سرتاسر جهان بازيافت .( سعيدي )
بافت کالبدي روستاهاي کشور و شهرستان مورد مطالعه نيـز بـا عوامـل طبيعـي و انسـاني(اجتمـاعي ، اقتصادي، سياسي و فرهنگي) ارتباط تنگاتنگي داشته وهريک از اين عوامل با شدت و ضعف هايي بر روند تغيير و تحولات و ويژگي هاي کالبدي روستاهاي موجود اثر گـذارده انـد.در نهايـت اينگونـه مـي تـوان بيـان داشـت کـه ويژگي هاي کالبدي و سازمان فضايي روستاهاي اين محدوده از دو بعد طبيعي و انسـاني اثـر پـذيري بيشـتري را دريافت نموده و در نتيجه آن رشد و توسعه و تکامل و يا ازهم پاشيدگي آنها در نتيجه اثرگذاري هريک از عوامل بوده است .
شهرستان خدابنده ، يکي از شهرستان هاي هفتگانه استان زنجان مي باشد. اين شهرسـتان در قسـمت جنوب غربي استان زنجان قرار داشته و از نظر مختصات جغرافيايي بين ٣٥ درجـه ٣٥ دقيقـه تـا ٣٦ درجـه و٢٥ دقيقه عرض شمالي و٤٧ درجه و٥١ دقيقه تا ٤٨ درجه و٥٧ دقيقه طول شرقي قـرار دارد.شهرسـتان خدابنـده از قسمت شرق خود به استان قزوين ، از جنوب به استان همدان ، از غرب به اسـتان کردسـتان و از شمال ،شـمالغرب وشمال شرق به شهرستان هاي ايجرود،خرمدره و ابهر محدود مي شود.
اين شهرستان داراي چهار بخش به نامهاي بخش مرکزي، بخش افشار،بخش سجاسرود و بخش بزينه رود و١٠ دهستان ، ٤ شهر و ٢٧٠ روستا مي باشد که از اين تعداد ٣٦ روستا خالي از سکنه مي باشند. مساحت شهرستان خدابنده بـالغ بر٥١٥١ کيلومتر مربع بوده و حدود ٢٣.٢ درصد از مساحت استان زنجان را شامل ميشود. در حقيقت از نظر رتبه اين شهرستان دومين شهرستان استان زنجان از نظر مساحت مي باشد.طبـق آمـارگيري نفـوس و مسـکن سـال ١٣٨٥ ،از ١٦٣٠٦٨ نفر جمعيت شهرستان ٨٠.٤ درصد در روستاها و١٩.٦ درصد در نقاط شهري ساکن بوده اند.
تصويرشماره ٢) موقعيت بخش مرکزي شهرستان خدابنده
وقف
وقف يکي از مهم ترين موضوعاتي است که بنوعي با ويژگي هاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي جامعه ايران ارتباط تنگاتنگي دارد.وقف از نظر بعد زماني داراي سابقه طولاني در کشور بوده و در خصوص اعمال سياستگذاري ها و اجراي برنامه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در دو جامعه شهري و روستايي ؛ نمي تـوان از اهميت و نقش آن ،صرف نظر گرد.
با توجه به اهميت مشارکت ، همکاري و نوع دوستي و به سبب تاکيدات متعدد در منابع و مآخد ديني و مذهبي و از سوئي گرايش هاي ديني و مذهبي و اعتقادي افراد جامعه بـه پديـده و اهميـت وقـف ، ايـن موضـوع درکشور از گذشته تا به امروز با عملکردها،کارکردهاي متفاوتي در جامعه ايران وجود داشته اسـت .از نظـر تعريـف وقف ،وقف عبارت است از اينکه عين مال حبس و منافع آن تسبيل شود.(مـاده ٥٥ قـانون مـدني ).جمـع ايـن واژه اوقاف است ، به مال و زمين وقف شده ، موقوفه گفته ميشود. وقف از جمله عقود معيني است که در فقه اماميـه از اعتبار خاصي برخوردار ميباشـد (سـايت ويکـي پـديا .وقـف در لغـت بـه معنـاي ايسـتادن وآرام گـرفتن و منـع است .مرحوم علي اکبر دهخدا وقف را ايستادن ، نگه داشتن ، توفيق ، حبس کردن و منحصـر کـردن چيـزي بـراي استفاده کسي معنا مي کنند.(شيرواني،١٣٧١،ص ٤) ويژگي هاي وقف در شهرستان خدابنده
شهرستان خدابنده از جمله شهرستان هاي کشور است که ميـزان موقوفـات آن در کانونهـاي شـهري و روستايي آن نسبت ساير نقاط کشور، بيشمار مي باشد.با توجه به اهميت وقف و ميزان موقوفات و مشکلات خاص آن در اين شهرستان ،در سال ١٣٦٣ اداره اوقاف و امور خيريـه تاسـيس وقـانون ابطـال اسـناد ،فـروش ، و اراضـي موقوفه به تصويب رسيد. پس از وضع قوانين وقفي خاص در اين شهرستان ،کليه موقوفاتي که بدون مجوز شـرعي به فروش رسيده يا به صورتي به ملکيت شخصي و يا غيرشخصي درآمده باشند بايد بـه وقفيـت خـود برگشـته و اسناد مالکيت صادر شده براي آنان باطل و از درجه اعتبار ساقط مي باشند.بعد از تصويب اين قـانون ، اداره اوقـاف در شهرستان خدابنده ، که به عنوان متولي موقوفات به متصرفي عمل مي کند، اعلام مي دارد که بر طبق مـدارک و اسناد و استشهاد و کليه زمين هاي شهر قيدار به همراه چند پارچه آبادي اطـراف شـهر وقفـي بـوده و هرگونـه خريد و فروش که بدون مجوز شرعي صورت گرفته است باطل بوده و از درجه اعتبار ساقط است . عامـل وقـف بـه عنوان يک پتانسيل قوي در توسعه و گسترش شهر قيدار داراي عملکردهاي متعـددي بـوده اسـت ، از جملـه ايـن عملکردها مي توان به موارد زير اشاره داشت :
- اداره اوقاف متولي متصرفي کليه اراضي شهر شناخته شده وداراي قدرت اجرايي بالنسبه مناسبي جهت مديريت ايـن اراضي مي باشد. با در نظر گرفتن اين نکته ، ارتباط سـهل و آسـاني بـين ايـن ارگـان و نيـز سـازمانهاي دولتـي برقـرار مي گردد. بر طبق مشاهدات صورت گرفته ، سرانه بخش اداري دراين شهر نسبت به شـهرهاي ديگـر اسـتان ، از درصـد بالاي برخوردار است .زيرا مواجه و روياروي با اوقاف به مراتب سهل تر و آسانتر از برقراري ارتباط (جهت خريد و تصـرف اراضي) با بخش خصوصي مي باشد.
- اراضي وقفي در جذب بسياري از عناصر ويژه از قبيل دانشگاه ، کارخانه ،...موفق عمل ميکند، چرا که اين عناصر جهـت ايجاد و احداث زمين زيادي را مي طلبند و با توجه به خاصيت عمده مالکي (اراضي وقفي و وسعت زيـاد آن ) بـه توافـق رسيدن با يک مالک به مراتب سهل تر از چندين خرده مالک مي باشد لذا اين عناصر، اراضي وقفي را نسـبت بـه سـاير اراضي ارجح تشخيص داده اند.
- واگذاري اراضي وقفي به صورت اجاره ،از آنجا که در شرع اسلام فروش وقف جايز نيست ،لذا اين اراضي به صورت اجاره در اختيار مردم قرار داده مي شود و از آنجا که اجاره کردن اراضي از خريد آن براي مردم به صـرفه تـر اسـت لـذاباعث گرايش مردم و سکونت در آن شده است .
- ساليانه مبالغي از عوايد و درآمدهاي ناشي از موقوفات در اين شـهر،با توجـه بـه نيازهـاي موجـود در شـهر،علاوه بـر مواردي از جمله (ترويج قرآن ،نشر معارف اسلامي، کمک به ايتام ، عمران و حفظ و نگهداري موقوفات ) صـرف عمـران و آباداني شهر مي شود.
- اراضي وقفي به نوبه خود سهم عمده اي در بهتر به اجرا در آمدن طرحهاي توسعه شهري از جمله طرح هادي و طرح توسعه و عمران (طرح جامع ) را به خود اختصاص داده است . زيرا سازمانهاي مجري، جهت تصـرف و تعيـين کاربريهـا و منطقه بندي اراضي، با اداره اوقاف مواجه بوده که اين خود عامل بسيار مهمي در مديريت و بهتر به اجرا درآمـدن ايـن طرحها مي باشد و ابزاري در جهت رشد و توسعه بهينه محسوب مي شود. ( عباسي،١٣٨٧) ويژگي و مشخصه هاي کالبدي روستاهاي محدوده مورد مطالعه
شناخت و بررسي چگونگي روند توسعه و گسترش ويژگي هاي کالبدي روستاهاي اين محدوده مي تواند حاکي از وجود نيروهاي درونزا و برونزا بوده باشد،که هريک از اين عوامل ؛ با شدت و ضعف هـايي سـعي در ايجـاد تغيير و تحول در نظام کالبدي روستاهاي مورد مطالعه دارند و در نهايت به ايجاد و شکل دهـي نظـامي فضـايي و مکاني خاصي در اين محدوده زيستي خواهند داد.اين مراحل با سابقه اي طولاني از يک نظام پيچيده و منسجم و سلسله مراتبي برخوردار مي باشد.ويژگي هاي کالبدي سکونتگاههاي روستايي در محدوده مورد مطالعه با تـاثير و تاثر از محيط پيرامون روستا و ساختار فضايي و مکاني آن گسترس و توسعه پيدا مي نمايد.
سکونتگاههاي روستايي در محدوده مورد مطالعه با توجه بـه تـاريخ ديرنـه خـود مـي تواننـد نمـادي از پيچيدگي هاي روابط انساني و طبيعي حاکم و اثرگذاري و اثر پذيري اين نيروها بـر هـم بـوده باشـند.از ايـن رو مي توان ارتباط مستقيم و دوجانبه اي ميان فضاهاي فيزيکي و کالبدي محـيط هـاي روسـتايي بـا کليـه شـرايط زيست و فعاليت انسان هايي که در آنها زندگي و فعاليت مي کنند، برقرار کرد؛ چرا کـه در جـاي جـاي عناصـر و اجزاء فيزيکي زيستگاههاي انساني نمادهايي از انسان هايي که در آنجا زندگي مـي کننـد مـي تـوان يافـت .تـاثير متقابل ميان فضاي فيزيکي زيست و فعاليت از يک سو، و نوع زيست و فعاليت و چگونگي آن ، از سـوي ديگـر، در حقيقت شکل و فضاي زيستگاههاي انساني چه روستايي و چه شهري را مي سازد. از يک سـو، فضـاي کالبـدي و فيزيکي روستا و محيط طبيعي اطراف آن شکل اوليه فضاي زيست انساني را مي سازد.(بنياد مسکن ١٣٨٨)
فعاليت هاي انساني در يک محدوده جغرافيـاي و مکـاني خـاص بـر اسـاس پتانسـيل هـا ي موجـود و دستيابي به امکانات توسعه و توان ها و محدوديتهاي ( طبيعي ، انساني ) منجر به شکل گيري روسـتا و تحـولات کالبدي و فضايي مي گردد . بافت کالبدي روستاها علاوه بر دخالت مستقيم افراد جامعه از عوامـل محيطـي نيـز تأثير مي پذيرند. شدت تأثيرگذاري اين عوامل گاه بواسطه توانايي هـاي انسـاني کـاهش مـي يابـد ولـي همـواره تأثيرات خود را بر شکل بندي کالبد و سازمان فضايي روستا حفظ مي کند. خصوصـيات کالبـدي روسـتاها تحـت تأثير دو گروه کلي عوامل مرتبط با محيط يا طبيعت و انسان شکل مي گيرد. روستاها تکامل و توسعه خود را طي دو فرايند مبتني بر حرکت طبيعي يا ارگانيک و برنامه ريزي از پيش انديشيده شده دنبـال مـي کننـد. در شـکل نخست ، روستاها براساس تعامل بين عوامل طبيعي و انساني شکل مي گيرند و تکامـل مـي يابنـد. در ايـن شـکل گرچه برنامه اي شبيه آنچه در دوره معاصر در ادبيات برنامه ريزي روسـتايي درک مـي شـود، وجـود نـدارد ولـي انسانها براساس تجربه و خرد جمعي ، روستاها را به گونه اي که نيازهاي آنها را تأمين سازد، شکل مي دهنـد. در مقابل حرکت تکاملي روستاها براساس برنامه ريزي اقتدارگرايانـه ، داراي تفـاوت هـايي اساسـي بـا الگـوي تکامـل طبيعي است . در الگوي مبتني بر برنامه ريزي، توسعه روستاها مبتني بر شناخت نيازها، رعايـت کميـات مطلـوب فضايي براي تأمين نيازها، جامع نگري شرايط و نيازها و نگرش به آينده روستاها انجام مي شود. مهمترين تفاوت دو الگوي توسعه روستاها در استفاده از کميات مطلوب فضايي است که عمدتاً نتيجه تلاش برنامـه ريـزان شـهري براي هدايت منطقي و مطلوب توسعه شهري است . استفاده از اين کميات گرچـه مـي توانـد بـه تـأمين نيازهـاي روستاها کمک نمايد ولي گاه در نقطه مقابل خواسـت و تمايـل اجتمـاعي روسـتاييان و شـرايط مطلـوب زيسـت محيطي روستاها قرار مي گيرد.(احمديان ، ١٣٧٨)
براساس سابقه موجود در خصوص سکونت گزيني در روستاهاي محـدوده مـورد مطالعـه ،شـکل گيـري ومراحل گسترش و توسعه کالبدي فضاهاي روستايي اين محدوده در بعد زماني و مکاني بـا فعاليـت هـاي متعـدد موجود آنها، منجر به بارگـذاري فعاليـت هـاي اقتصـادي و سـکونتي و ايجـاد محـلات و بـه طبـع آن ؛ بـافتي بـ خصوصياتي خاص بوجود آمده است .
شکل گيري فعاليتهاي اقتصادي، اجتماعي ، فرهنگي و سکونتي در روستاهاي مورد مطالعـه باتوجـه بـه وجود امکانات ، قابليتهاي محيطي ، اجتماعي ، فرهنگي ، اقتصـادي، فضـايي، زيربنـايي و بطـورکلي کالبـدي مـي باشد.در حقيقت عوامل طبيعي و انساني حاکم بر اين کانون ها، طي دوران متمادي و گذشت زمان ، اثرگـذاري و اثر پذيري خود را بر ويژگي هاي کالبدي و فيزيکي روستاهاي اين محدوده گذارده اند. روستاهاي محـدوده مـورد مطالعه با توجه به ويژگي هاي طبيعي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي و سياسي حاکم ؛ متولد، متحول و يـا از هـم پاشيده شده اند و در اين ميان هريک از عوامل فوق با شدت و ضعف هايي بنوعي در ايـن رونـد بـه ايفـاي نقـش پرداخته اند.در ميان تاثير وقف را نيز مي توان بنوعي بر نظام مالکيت بـر اراضـي کشـاورزي، مسـکوني، خـدماتي
،آموزشي ، وضعيت شـبکه بنـدي معـابر از نظـر کمـي و کيفي،سـبک و نـوع معمـاري مسـاکن و ابنيـه عمـومي، محلــه بنــدي هــاي بوجــود آمــده از گذشــته تــا بــه امروز،چگــونگي نظــام موجــود در بخــش توليــد در ســطح روستاپرداخت .وضعيت و ويژگي هاي کالبدي و فضايي روستاهاي مورد مطالعه را بطور کلي مي توان در سه طيـف
، محيطي ، اجتماعي و اقتصادي دسته بندي کردکه اين سه طيف عمده هريک بـا شـدت و ضـعف در عملکـرد و کارکرد خود به پيکربندي ويژگي هاي کالبدي و فضايي جامعه روستايي محدوده مورد مطالعه پرداخته اند.
با مرور تاريخي روستاهاي موجود در محدوده مورد مطالعه مي تـوان بـه وجـود يـک رابطـه مسـتقيم ، اثرگذار وتنگاتنگ بين کالبد روسـتا و بسـتر طبيعـي ، اقتصـادي و اجتمـاعي موجـود پـي بـرد.بـه عبـارت ديگـر سکونتگاههاي روستايي در ايران به تبع تنوع ناحيه اي و منطقه اي عوامـل محـيط طبيعـي از يـک سـو و درجـه تأثيرگذاري نيروهاي سياسي اجتماعي و اقتصادي از سوي ديگر ، به صورتي متنوع شکل يافته و به تـدريج چهـره امروزي خود را يافته اند .در حقيقت عملکرد، جريان ها، عناصر و ساير عوامل عملکردي ديگر روستاها را در بستر مکاني خود شکل داده اند.در واقع تغييرات حاصله در جامعه روستايي در طول زمان به صورتي درونزا و منبعـث از ويژگيها و شرايط پيراموني اين نقاط پديد آمده اند. هرگونـه دخالـت بيرونـي و تـلاش در جهـت درگرگـوني ايـن ساختارها ، چنانچه از ويژگيهاي محيطي و خصوصيات اقتصادي ، انساني روسـتاها فاصـله گيـرد، راه توسـعه ايـن جوامع را هموار نخواهد کرد .
