بخشی از مقاله
چکیده:
وقف از جمله نهاد های حقوقی و اقتصادی مهم به شمار می رود و به نظر میرسد با توجه به مقتضیات زمان و مکان، شرایط و اوضاع و احوال روز، باید تعاریف و مصادیق و همچنین، قوانین موضوعه راجع به آن بازنگری لازم صورت گیرد که بدینوسیله بتوان پیرامون مسائل مستحدثه ارائه طریق کرد .رویکرد وقف جمعی به ویژه به صورت انتشار اوراق بهادار که در دو دهه اخیر بین اندیشمندان مسلمان مطرح شده است.
این پژوهش به دنبال تبیین نقش بارز اوراق وقف و به تبع آن بررسی ماهیت حقوقی این اوراق با نگاه به امکان وقف پول و سهام می باشد که قابلیت عملیاتی کردن هدف پیش گفته را داشته باشد . که با توجه به بررسی های صورت گرفته اوراق وقف ،اوراق بهادار با نامی است که قیمت اسمی مشخصی برای مدت معین - زمان تکمیل پروژه - منتشر میشود و به واقفینی که قصد مشارکت در طرح های عام المنفعه دارند واگذار میگردد. ماهیت حقوقی این اوراق به نظر نگارنده در قالب عقد وکالت قابلیت توجیه دارد که عملیاتی کردن اوراق وقف در دوره ای صورت میگیرد که ابتدا پروژه ساخت
طرح مسآله:
توسعهی وقف یعنی گردش و استفادهی بهینه از آن؛به عبارت دیگر میتوان ذخایر را به سرمایهای تبدیل کرد که هم بتوانند خدمات اجتماعی و هم منفعت یا درآمد مادی ایجاد کنند.توسعهی وقف که همراه با ترویج فرهنگ نوعدوستی و تقویت همبستگی اجتماعی و احساس جمعی است،موجب میشود سرمایهی اجتماعی رشد یابد و تأثیری گسترده بر تولید کل اقتصاد دارد.Pirasteh & ]
[Hojjatoullah Abdolmaleki.2007,4 روشهای موجود تأمین مالی برای توسعهی موقوفات کارآیی لازم را ندارند
و استفاده از روشهای نوین تأمین مالی برای توسعهی هر چه بیشتر موقوفات و بهرهمندی از آثار و نتیجههای آن،نیازی مبرم برای کاهش فاصلهی طبقاتی موجود،در جوامع اسلامی و رفع نیازهای اولیهی نیازمندان آنهاست.با توجه به اهمیت وقف و نقش آن در توسعهی اجتماعی و اقتصادی،در سالیان اخیر،تلاشهای جدیدی برای توسعهی این نهاد صورت گرفتهاند.بدین منظور راهبرد تأمین مالی پیشنهاد شده است.بر مبنای پیشرفتهای نظری در اقتصاد مالی - به طور عام - و مالی اسلامی - به طور خاص - ، روشها و ابزارهای متنوع و نوینی برای تأمین مالی در وقف معرفی شدهاند.
مفهوم اوراق وقف در علم اقتصاد
در علم اقتصاد هیچ تعریفی از اوراق وقف ارائه نشده است. شاید بتوان دلیل این خلاء علمی را غفلت اقتصاد دانان دانست اما به عقیده ما، شاید علمای اقتصاد با تاسیس نهادی چون »اوراق مشارکت«، راه را برای استفاده های مختلفی هم چون وقف باز کرده اند.بنابراین برای تبیین مفهوم اوراق وقف نیازمند درک مفهوم اوراق مشارکت هستیم. مادّه 1 قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 1376،اوراق مشارکت را چنین تعریف میکند:
» اوراق مشارکت،اوراق بهادار با نام یا بینام است که طبق این قانون،به قیمت اسمیمشخص برای مدت معیّن منتشر میشود و به سرمایهگذارانی که قصد مشارکت دراجرای طرحهای موضوع مادّه 1 را دارند،واگذار میشود.دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت،در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود.خرید و فروش این اوراق مستقیما و یا از طریق بورس اوراق بهادار مجاز میباشد.«
هدف از انتشار اوراق مشارکت،افزایش مشارکت مردم در فعالیتهای اقتصادی و تنوع بخشیدن به بازارهای مالی و تأمین مالی برای ایجاد،تکمیل و توسعه پروژه های سودآور عمومی و خصوصی به وسیله منابع غیر بانکی است.]عاقلی کهنه شهری،1384، ص [145 براساس مفاد قانون نحوه انتشاراوراق مشارکت و آییننامه اجرایی آن ، ناشر، موضوع مشارکت، سرمایه و سودتضمین شده،عامل - بانک کارگزار - و امین،ارکان اوراق مشارکت را تشکیل میدهند.البته بانک مرکزی و هیئت تشخیص نیز نقش مهمی در فرآیند انتشار و نظارت بر این اوراق ایفا میکنند.
با نگاه دقیق تر مشخص می شود که برخی از ارکان فوق الذکر نیز در اوراق وقف نیز وجود دارد و به جای بانک مرکزی ، سازمان اوقاف نظارت بر اجرای پروژه را برعهده دارد. از طرف دیگر،اگرچه در اوراق وقف هدف اصلی و اولیه ، اجرای طرح های عمرانی و عام المنفعه و در نهایت وقف آنان می باشد اما هدف فرعی ، مشارکت مردم در فعالیتهای اقتصادی و تنوع بخشیدن به بازارهای مالی و تأمین مالی برای ایجاد،تکمیل و توسعه پروژه های عام المنفعه است.
البته باید توجه داشت علی رغم شباهت ظاهری اوراق مشارکت و اوراق وقف ، یک تفاوت عمده در این خصوص وجود دارد و آن این است که در اوراق مشارکت هدف کسب سود و منفعت برای دارنده اوراق است به طوری که به دارنده اوراق مشارکت،سود علی الحساب پرداخت میشود که پرداخت آن به وسیله ناشر از طریق بانک عامل تضمین شده است. در حالیکه در اوراق وقف چنین هدفی اصلا متصور نیست و دارنده چنین اوراقی هیچگونه سود مادی از اجرای پروژه نصیبش نمی شود.
مفهوم اوراق وقف در علم حقوق
اوراق وقف، اوراق بهادار با نامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین - زمان تکمیل پروژه - منتشر می شود و به واقفینی که قصد مشارکت در طرح های عام المنفعه را دارند واگذار می گردد ]. موسویان و نصرآبادی، پاییز و زمستان 1388 ،ش 3،ص[52 به بیان دیگر، اوراق وقف، اوراق بهادار غیر انتفاعی است که براساس قرارداد، به منظور وقف منتشر می گردد؛ دارنده اوراق بخشی از اموال خود را بر اساس قرارداد در اختیار بانی قرار می دهد تا وی همراه سایر اموال ، طرح عام المنفعه ای را احداث کرده، سپس از طرف صاحبان اوراق، وقف شرعی نماید.
برای مثال فرض کنید سازمان اوقاف و امور خیریه قصد ساخت بیمارستان عام المنفعه ای را در یک منطقه محروم دارد؛ برای این منظور با طراحی امید نامه ای کلیه هزینه های ساخت، تجهیز و نگهداری بیمارستان را برآورد کرده زمان، مکان و دوره ساخت و بهره برداری را مشخص می کند .آنگاه با تبدیل هزینه کل به اوراق بهادار وقف، آن ها را از طریق بانک ها یا موسسه های خیریه به دست یّخرین و نیکوکارانی که قصد وقف دارند می رساند .مردم یّخر با تهیه این اوراق بر اساس عقد وجوه خود را به سازمان اوقاف و امور خیریه می پردازند تا سازمان بیمارستان را با وجوه مردم ساخته از طرف آنان وقف شرعی نماید ].همان[
ارکان اوراق وقف
برای هدایت صحیح وجوه و مدیریت اطمینان بخش منابع و اجتناب از ریسک های پیش گفته عناصر متعددی در طراحی اوراق وقف حضور دارند که مهمترین آن ها عبارتند از:
بند اول: بانی
بانی شخصیت حقوقی است که اوراق بهادار وقف به جهت تامین مالی او در انجام ماموریت وقف منتشر می گردد .در این اوراق بانی سازمان اوقاف و امور خیریه است که برای اجرای طرح های عام المنفعه اقدام به انتشار اوراق وقف می کند.
بند دوم: ناشر - واسط -
شخص حقوقی است که از طرف بانی و زیر نظر امین برای انتشار اوراق و مدیریت وجوه جمع آوری شده تعیین می گردد . در این اوراق » مؤسسه توسعه سرمایه گذاری موقوفات کشور « که از زیر مجموعه های سازمان اوقاف و امور خیریه است به عنوان ناشر پیشنهاد می گردد.
بند سوم: موضوع وقف
مقصود از موضوع وقف طرح یا پروژه ای است که قرار است از طریق واگذاری اوراق وقف، تأمین مالی شده و در مدت معینی احداث و بعد از اجرای صیغه وقف به بهره برداری برسد.
بند چهارم: سرمایه گذاران - واقف ها -
اشخاص حقیقی یا حقوقی هستند که با خرید اوراق وقف قصد تامین مالی طرح وقفی را دارند.
بند پنجم: امین - ناظر -
شخصیت حقوقی است که بر چگونگی مصرف وجوه در پروژه مورد نظر و نحوه صحیح هزینه کردن آن تا اتمام و تکمیل پروژه و اجرای صحیح صیغه وقف از طرف واقف ها - صاحبان اوراق - ، نظارت می کند . در این اوراق، نهاد نمایندگی ولی فقیه در سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان امین - ناظر - پیشنهاد می گردد.
بند ششم: عامل
بانک ها، سازمان ها و موسسه های خیریه هستند که در قبال دریافت اجرت یا به صورت تبرعی اوراق بهادار وقف را بین خیرین توزیع می کنند.
بند هفتم: مدیر پروژه
نهادی است که با توافق بانی - سازمان اوقاف - واسط - مؤسسه توسعه سرمایه گذاری موقوفات کشور - و امین - نهاد نمایندگی ولی فقیه در سازمان اوقاف - به عنوان متصدی ساخت و تکمیل پروژه انتخاب می شود.
بند هشتم: متولی
طبق مجموعه قوانین و مقررات سازمان اوقاف و امور خیریه ، متولی شخصی است که به استناد مفاد وقفنامه با تشخیص شعب تحقیق و یا حکم دادگاه جهت اداره امور موقوفه تعیین می شود ]. مجموعه قوانین و مقررات سازمان اوقاف و امور خیریه ،1387،چ 5،ص [70 متولی باید متناسب با نوع و کاربری پروژه دارای تخصص لازم باشد .بطور مثال اگر یک بیمارستان به عنوان طرح عام
