بخشی از مقاله
چکیده:
نظام اعتبارات خرد یکی از راه کارهای مطرح شده در دو دهه اخیر بهمنظور تسریع فرایند سرمایهگذاری و تقویت بنیاد مالی و پس انداز در مناطق روستایی و نهایتاً توانمندسازی اقشار آسیب دیده و فقرزدایی از طریق ارتقاء بهرهوری با تأکید بر به کارگیری اعتبارات خرد بوده است.
دریافت وام های خرد و کوچک از بانکهای تجاری متضمن وثایق و تضمین های بسیاری است که افراد فقیر و کمدرآمد از تأمین آن عاجزند. ازاینرو ممکن است این افراد به ایجاد روابط مالی غیررسمی و اخذ مبالغ ربوی از نزولخواران در شهرها و روستاها رویآورند؛ بنابراین ایجاد مؤسسات شیوههای نوین اسلامی در اعطای اعتبارات و تأمین مالی میتواند هم جنبه مالی نیازمندان را برطرف سازد و هم قالب شرعی در فعالیت های مالی را به همراه داشته باشد تا هم فرصتهای لازم برای اشتغال و راهاندازی کسبوکارهای کوچک را ایجاد نماید و هم فقر را در جامعه ریشه کن کند.
هدف از انجام این پژوهش بررسی وقف پول بهعنوان یک منبع نوین اسلامی در تأمین مالی است. برای رسیدن به این هدف ضمن تبیین تجربیات برخی از کشورها و بهویژه مؤسسات موفق و پیشرو درزمینه تأمین مالی و شبیه سازی رفتار بالقوه وقف پول در تأمین مالی و پیامدهای مورد انتظار آن پرداخته می شود. این تحقیق از نوع تحلیلی - توصیفی بوده و به منظور دستیابی به اطلاعات موردنیاز تحقیقی در این پژوهش، از روش مطالعات کتابخانه ای برای بررسی موضوع تحقیق استفاده شده است.
یافتههای این تحقیق بر اساس تحلیل نظری به دست آمده است، نشان می دهد که به نظر میرسد وقف پول این ظرفیت را داشته تا در چارچوب تأمین مالی اسلامی مورداستفاده قرار گیرد تا هم تأمین مالی با نظام مالی اسلامی بدون ربا تقویت شود و همچنین سطح کلان اقتصادی را نیز متحول سازد و گامی باشد در جهت رفع مشکل اقتصادی - اجتماعی در جامعه. پیشنهاد میشود نهادهای وقفی به صورت شخصیت مستقل اداره شود تا واحد وقفی در جامعه نهادینهشده و از اضمحلال تدریجی آن جلوگیری شود
مقدمه:
اسلام دینی جامع است که پرستش خداوند را تنها منحصر به رفتارهای عبادی نمیداند؛ بلکه بسیاری از جنبههای زندگی انسانی را نیز از این مقوله میداند. ریشهکنی فقر، عدالت اجتماعی - اقتصادی و توزیع مساوی درآمد از اهداف اولیه اسلام هستند و باید از ویژگی های نظام اقتصادی اسلام نیز باشند - چیرا،. - 1 :1985 نظام مالی اسلامی که زیرمجموعه نظام اقتصادی اسلام است، باید در راستای این اهداف اسلام حرکت نماید. فلسفه نظام مالی اسلامی در عدل و احسان نهفته است
اسلام عدالت را ترویج میدهد؛ دراینباره بخش مالی اسلامی نقش اجتماعی خود را به بهترین شکل نشان خواهد داد؛ درصورتیکه با تأمین مالی نیازمندان، درآمد ثروت آن ها افزایش یابد - خان، . - 2 :1997 در اسلام، ساختارها و نهادهای متعددی وجود دارند تا درآمد و ثروت را برای برطرف نمودن نیازهای اولیه، میان همه اقشار جامعه توزیع نمایند؛ این نهادها عبارت اند از: زکات، کمیته امداد امام خمینی - ره - ، وقف، قرض الحسنه - زرقاء، . - 164 :1998 اسلام ثروتمندان را از اینکه ثروت را تنها میان خود جابهجا کنند، بر حذر می دارد و می گوید که آن ها باید ثروت را میان همنوعان نیازمند خود توزیع کنند و برای این کار صدقه را پیشنهاد می کند. صدقه می تواند هر چیزی باشد؛ همچنین می تواند الزامی یا اختیاری باشد. وقف، صدقهای اختیاری است.
برخلاف حوزه های سرمایه گذاری پرخطر، بخش اوقاف مانند یک بخش اقتصادی زنده بهسرعت، به رشد خود ادامه می دهد. سازمان های اوقات، نهادهای غیرانتفاعی اسلامی هستند که به وکالت از مردم، بخش عظیمی از فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را اداره می کنند و با تأثیر عمده ای که بر روی رفاه و سبک زندگی جامعه دارند، نیروی مهمی در اقتصاد ملی، محسوب می شوند. رشد سازمان های بزرگ تر بازتابی از بهرهوری است که از طریق استفاده از فرایندها و نظام های پیشرفته تر ممکن شده است
نهاد وقف از مدتها قبل شناختهشده بود و نقش حیاتی در تاریخ مسلمانان داشت؛ اما کارایی نهاد وقف کنونی، در سرتاسر جهان اسلام به دلیل ضعف مدیریت کاهش یافته است؛ ازاین رو، به تقویت نیاز دارد تا نقش حیاتی خود را بازیابد. این نهاد میتواند بهوسیله تغییر بازساخته شود تا به یک وقف سودبخش تبدیل شود. وقف سودبخش می تواند خود و طرحهای دیگر را تأمین مالی کند. در جمهوری اسلامی ایران و حکومتی که مبتنی بر ارزش های دینی است، صندوقهای وقف در بازار سرمایه کمترین نفوذی ندارند. بااین وجود طبق موازین شرع اسلام و با توجه به وضعیت ایران، تقلید صرف از الگوی نظام مالی غربی به دلیلی مشکلات فقهی و عدم وجود بسترهای اقتصادی مناسب امکان پذیر نیست ضمن این به کارگیری نظام مالی اقتصاد سرمایه داری در کشورهای اسلامی از جنبههای مختلف بهویژه رعایت اصول شرعی، با تردیدهای جدی همراه است.
درنتیجه با توجه به کمبود توان مالی بخش رسمی، در پاسخگویی به تقاضای اعتبارات و تأمین مالی محرومان ایجاد نهادهای مکمل با تکیه بر توان مالی بخش خصوصی و قدرت خودگردانی اهمیت بیشتری مییابد. ازاینرو، در این تحقیق با تبیین مفهوم و ویژگیهای اعتبارات و همچنین بررسی مؤسسات تأمین مالی در برخی کشورها و اقدامات انجام شده در ایران و ضرورت پیگیری جدی ارائه اعتبارات در قالب وقف پول به عنوان یک ابزار مالی نوین اسلامی و ضرورت تشکیل چنین مؤسساتی در کشور را موردبررسی قرار میدهد. این مقاله در پی آن است که شیوههای نوین تأمین مالی پایدار اسلامی را بررسی نماید؛ و به این سؤال پاسخ دهد که آیا وقف میتواند بهعنوان روشی نوین برای تأمین مالی پایدار به شمار رود؟
وقف کار آ و اثربخش برای پیدا کردن جایگاه خود، نیاز به سرمایهگذاری دارد. چندین راه برای تأمین مالی طرح وقف وجود دارند که تسهیم بازده، مشارکت، اوراق اجاره و ... از این موردند. این مقاله در پی آن است که شیوههای نوین تأمین مالی اسلامی را بررسی نماید.
وقف در لغت، به معنای ایستادن، اقامت کردن و حبس کردن مال درراه خداست - معین، . - 991 : 1384 شیخ طوسی، ابن ادریس و یحیی بن سعید وقف را بازداشت ریشه و استمرار بهره تعریف کردهاند
محقق حلی در شرایع الاسلام می فرماید: وقف عقدی است که ثمره آن حبس کردن اصل و رها کردن منفعت است
رسول اکرم در حدیث مشهوری فرمود: »اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا فی ثلاث: صدقه جاریه، او علم ینتفع به او ولد صالح یدعو له«؛ یعنی هرگاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع میشود مگر از سه چیز: صدقه جاریه، یا علمی که از آن سود برده شود و یا فرزند صالحی که برای او دعا کند.
در بیان فقهای اسلام، صدقه جاریه با کلمه »وقف« مورداشاره قرارگرفتهاست و عمدتاً با عبارت »تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه« تعریف شده که به معنای حبس اصل و رها گذاردن منفعت است. - ریاحی سامانی، 1378، - 38 با رواج این تعریف، کلمه »وقف« بهتدریج جایگزین عبارت »صدقه جاریه« شد. درنتیجه با توجه به وجود مفهوم ایستایی در کلمه وقف ازیک طرف و موقعیت اقتصادی توسعه نیافته صدر اسلام از طرف دیگر، دایره اموال قابل اختصاص به اهداف خیر در قالب وقف تنگ گردید.
این تعریف محدود از صدقه جاریه منجر به محرومیت جوامع اسلامی از توسعه هر چه بیشتر این سیره نیکو شده است، به طوریکه امکان تجهیز بسیاری از داراییهای مالی در قالب وقف ناممکن شده و در مواردی هم که اجازه دادهشده الزامات حفظ ارزش آن نادیده گرفتهشده است .مدیران نهادهای وقفی در داراییهای بلندمدت سرمایه گذاری میکنند و هدف اصلی آن ها حفظ ایمنی اصل سرمایه است. ازاینرو آنها سهامی را ترجیح میدهند که سود سهم مداوم دارند و در مقایسه با سهام دیگر تغییر قیمت کمی دارند. علاوه بر آن، نهادهای وقفی در اوراق قرضه دولتی و در اوراق قرضه شرکتهای معتبر نیز سرمایهگذاری میکنند .هدف دیگر آنها ایجاد درآمد مداومی است که اجازه میدهد وقف به وظیفه خود که حمایت مالی از حیات نهادهای خاصی است، عمل کند.
تقویت فرهنگ وقف، وظیفه ای اسلامی و ملی است. اگر این فرهنگ زیبا گسترش یابد و واقفان به نیازهای واقعی و ضروری جامعه جهت دهی شوند، بسیاری از مشکلات و نیازهای اجتماعی برطرف می شود. متأسفانه در پی آسیبهایی که درگذشته بر پیکر موقوفات واردشده، از رویکرد مردم به وقف کاسته شده است. ازاینرو، افزایش توجه دوباره مردم به وقف نیازمند پژوهش و تبلیغ و نشر فرهنگ آن از طریق رسانههای گروهی بهویژه صداوسیماست.
پژوهش حاضر، گامی است در جهت آشنا ساختن مخاطبان با موضوع وقف. نویسنده در این اثر، با بررسی پیشینه وقف در میان ادیان آسمانی پیش از اسلام و فراز و نشیب وقف در دوره اسلامی، عوامل کمتوجهای به این سنت ماندگار را کاویده و پس ازآن، راهکارهایی برای احیای این صدقه جاریه مطرح کرده است. در این مقاله، به بررسی روشهای نوین تأمین مالی در توسعه موقوفات، بهضرورت استفاده از اوراق اسلامی بهعنوان یک روش نوین تأمین مالی اشاره میشود.
