بخشی از مقاله
خلاصه:
وقف یکی از برترین و جاودانه ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به هم نوعان و کمک به مصالح جامعه است که از دیر باز به شکل های گوناگونی در تاریخ بشر وجود داشته است و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی و هدف دار نهاده است. سیره و روش پیامبراکرم - ص - و ائمه معصومین - ع - خود گویای ارزش و جایگاه والای معنوی و مادی این سنت حسنه می باشد و این خیرات و موقوفات فراوان نشانگر آن است که این بزرگواران تمام تلاش خود را جهت توسعه و گسترش این امر الهی انجام دادند.
بر این مبنا درصدد شدیم با بیان سیره و روش پیامبر اکرم - ص - و اهل بیت - ع - در این فریضه الهی-عبادی، مرجعی برای راهبردهای علمی در جامعهی اسلامی و مسلمانان معرفی کنیم، تا مردم نیز، همان شیوهای را در پیش گیرند که راهبران راستین آنان پیمودهاند. با بررسی منابع روایی و تاریخی موجود و سیره قولی و عملی پیامبر - ص - دریافتیم که انفاق و صدقه به مستمندان و بذل و بخشش به نیازمندان، از اهداف اصلی پیامبراکرم - ص - و اهل بیت - ع - بوده و در سیره قولی و عملی شان آرامش و آسایش دیگران ، رفع احتیاج مسلمانان ، دستگیری از قشر ضعیف جامعه ، کمک به تعالی و ارتقای آنان و ایجاد برابری در بین مردم، بر زندگی روزمره ایشان ارجح بوده است.
این روش در طول دوران زندگی ایشان استمرار داشته و با نوید پاداش نیک از جانب پروردگار برای این خیرات و باقیات الصالحات همواره مردم را به این امور تشویق می کردند تا الگویی مناسب برای همه ی مسلمانان باشد. این تأسی از پیامبر اکرم - ص - و اهل بیت - ع - عاملی برای گسترش و ترغیب مردم برای انجام کارهای انسان دوستانه و ترویج و توسعه فرهنگ وقف در جامعه است.
مقدمه
انسان برای کسب رضای خدا و رسیدن به کمال و جانشینی خداوند در روی زمین، باید طبق تعالیم خداوند هرچه بیشتر از جان و مال خویش در راه او بگذرد، همین اعتقاد او را به ایثار و از خودگذشتگی و احساس جاوادنگی سوق می دهد. وقف در واقع عملی است که انسان به انتخاب آزاد خود، اموال و دارایی اش را از مالکیت مجازی، خارج می کند و به مالکیت حقیقی آن- یعنی خداوند - بر می گرداند تا در راه رضای خدا، در مسیر سعادت جامعه مصرف گردد .
یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَدرقرآناللّهِمجید،باقٍخداوَند لَنَجْزِیمیمافرماید:عِنْد»َکُمْنﱠالﱠذِینَ صَبَرُوا أجْرَهُمْ بِأحْسَنِ ما کانوا یَعْمَلونَ« [1] آنچه نزد شماست پایان میپذیرد و آنچه نزد اوست، باقی است و قطعاً ما صابران را به بهتر از آنچه میکردند پاداش خواهیم داد. وقف راهی است که متناهی را به بینهایت وصل می کند. راهی است برای اینکه قیمت عمر خود را بگیریم و به اندازه آنچه دادهایم نصیب بریم. وقف، کار و عمر انسان را ضایع نمیکند و بابت صرف عمر که ارزش بینهایت دارد، سود ابدی میدهد.
وقف، انفاق و مانند آن بیشترین سود را از مال، نصیب صاحب آن میکند؛ زیرا او را به درجهای از وارستگی و آزادگی میرساند که گاهی از راه جهاد و عبادت نیز ممکن نیست. خداوند کریم نیز در قرآن مجید میفرماید : هر چه انفاق کنید، سود آن به خودتان میرسد؛ یعنی در انفاق، آنکه سودما میتُنْفِقواکند،انفاقمِنْکنده است:خَیْرٍ» فَلِأنْفُسِکُمْ. [2]« مفاد این آیه غیر از مفاد آیاتی است که برای انفاق، پاداش بزرگ وعده دادهاند، این آیه میفرماید: سود انفاق در خود آن است و البته پاداش بزرگی نیز در پی آن خواهد آمد، فرق است بین آنچه پاداش و بازتابش، در آینده خواهد آمد، با آنچه خودش پاداش محسوب میشود.
در روایتی از رسول گرامی اسلام - ص - ، تعریف متفاوتی از مال را میبینیم. آن گرامی رسول - ص - میفرمایند: مال واقعی آن است که برای آخرت خود میفرستید، نه آنچه برای وارثان خود باقی میگذارید .[3] این سخن بدان معناست که مال واقعی و آنچه به حق متعلق به انسان است، همان داراییها و داشتههایی است که انسان را مقام میدهد و برای او فضیلت میآفریند، نه آنچه موجب سقوط آدمی است و زمینه رذیلتها را فراهم میکند. بنابراین؛ انفاق، صدقه و وقف که در روایات جزء باقیات الصالحات و صدقات جاریه خوانده شده است، موجب تزکیه جان و روح آدمی است. کمک به همنوع، دادن قرضالحسنه، همکاری با دوستان، کمک به فقرا، دستگیری از یتیم، انفاق و تعاون و امور خیری از این دست، بیش از هر ریاضت و عبادتی روح را پاکیزه میکند و افاضات را جایگزین اضافات میگرداند .
وقف در لغت به معنای ایستادن یا به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است .[4] وهمچنین به معنای مکث نیز آمده است. در اصطلاح عبارت است از این که شخصی عین مال خود را حبس کند و منافع آن را شرعا و به رایگان در اختیار تأسیسات یا شخص یا اشخاص مخصوص بگذارد .[5] وقف عقدی است که ثمره آن حبس کردن اصل، و رها کردن منفعت آن است .[6] امام خمینی - ره - در تعریف وقف فرموده است: »تحبیس العین و تسبیل المنفعه« یعنی وقف، عبارت از حبس کردن عین و رها کردن منفعت آن است .
یکی از بهترین و زیباترین تعالیم اجتماعی اسلام که براساس تعاون و حس نوعدوستی بنا نهاده شده، مسأله وقف و صدقات جاریه است. پس از ظهور دین اسلام، وقف با تأثیر پذیری از جهان بینی اسلام و اعتقاد به معاد به صورتی استوار و جهت دار مطرح گردید. وقف بیش و پیش از آنکه خیر و فایدهای برای دیگران داشته باشد، واقف را دگرگون و مستعد دریافتهای معنوی میکند، زیرا جان او را از وابستگی میرهاند و باران تزکیه و وارستگی را بر سر او جاری میکند. همچنین، سرمایه او را جاودانه میکند و روح آزادگی را در او میدمد. بدین رو وقف در کنار هزاران فایده مادی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و علمی برای همه طبقات جامعه، آثار فراوانی بر میزان معنویت و زیست اخلاقی جامعه دارد.
یکی از بارزترین مصقادتزکیه، همانا تأدیه صَدَقه میباشد و کاملترین مصداق صدقه، وَقف است که اصل آن ثابت و فرع آن با دوام اصل مزبور، جاری خواهد بود وهیچ صدقه ایچون وقف، چنین مزیّت جاودانه ای را واجد نیست. اطلاق صدقه بر وقف، حبس، زکات مال، زکات فطره و نظایر آن، برای آن است که امور مزبور نشانه صداقت ایمان و صدق مُتَصدّق و واقف میباشدفضیلت. صَدَقه که وقفْ مصداق بارز آن است، در این است که خداوند شخصا او را میپذیرد و دریافت مینماید؛ چنانکه فرمود:یَعْلَمواألَم» أنّ االله هو یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات«.[8] چون صدقه که وقففردِ، کاملِ آن میباشد، پاک کننده روح و نفس از ناپاکی ها و پلیدی هاست، امید آن خواهد بود که چنین پاکی، توانای ادراک صحیح وحی الهی باشد.
چون اثرِ نافِع صَدَقه که وقف مصداق روشن آن میباشد، همانند دیگر واقعیت های دینی، هنگام احتضار ظاهر میشود، محرومان از چنین فیض فوز آوری، درخواست بازگشت به دنیا برای جبران این مافات مطرح میکنند. از آن جهت صدقه، کهوقف مصداق بارز آن است، بسیار ظریف و شفّاف باشد،می با اندک غبار منّت و گرد اَذیّت، غبارین شده و شایسته صعود به بارگاهی که جز اعمال خالص، چیزی به اوج عروج آن بار نمییابد نخواهد بود، لذا ندای قرآن مجید چنینیاأیّهااست:الذین» امنوا لاتبطلوا صَدَقاتِکم بالمَنﱢ و الأذی
بینش اسلامی باعث شد که روز به روز بر شمار موقوفات افزوده شود، تا جایی که بسیاری از مساجد، مدارس، بیمارستان ها، و... دارای املاک موقوفی شدند، تا از این راه مخارج آنها تأمین شود. حضرات معصومین - ع - که الگوهای عملی در مسیر تکامل بشر می باشند، در عمل به این موضع پیش قدم بودند و اموال زیادی را برای مصارف مختلف وقف می کردند، تا عاملی برای گسترش و توسعه این امر الهی و نیک باشد .
سیره قولی و عملی پیامبراکرم - ص -
ظهور ادیان به ویژه دین مبین اسلام، وقف را معنایی روشن تر بخشیده است، رهنمودهای قرآن- کلام آسمانی مسلمانان- در تشویق انسان ها به خیرات و نکوهش مال اندوزی و نیز عملکرد پیامبراکرم - ص - و ائمه اطهار - ع - در ترویج این سنت حسنه، نقشی عظیم ایفا نموده است، و عامل توسعه و گسترش این امر الهی بوده است. هدف اصلی از وقف، تأمین و تثبیت محل سکونت و منبع ارتزاق و تأمین قسمتی از نیازمندیهای عمومی و گسترش فرهنگ و تشویق به احداث بناهای علمی، بهداشتی و مذهبی است.
خداوند راهی بر سر راه انسانها قرار داده، که با وقف بخشی از اموال خود، یعنی گذشتن از آنها برای خدمت به خلق، ضمن کسب رضای الهی و پیروی از سنت و سیره پیامبر گرامی اسلام - ص - و اهل بیت معصومین - ع - نام نیکوی خود را جاودانه میسازد و بر این اساس، امروز شاهدیم کسانی که صدها سال پیش در خاک آرمیدهاند، اما از ثمرات وجود موقوفات آنها، بخش عظیمی از جامعه بهره مند هستند، تو گویی هنوز زندهاند و خوان انفاق آنان تا ابد گسترده است، امروزه نام واقفین بر تارک موقوفات کشور میدرخشد و این درحالی است که شاید حتی نامی از فرزندان، نوه و نتیجههایشان وجود ندارد. بله بشری که معتقد است روحش جاودان است، میخواهد نام و ثروتش نیز جاودان بماند.
گسترش فرهنگ وقف، یکی از عمده ترین فاکتورهای انهدام تراکم ثروت در جامعه و ایجاد بستر مناسب برای رشد ارزشهای معنوی و الهی، در شکل توزیع عادلانه ی ثروت، محسوب می شود و با درک از همین نکته، یعنی مؤثریت ژرف وقف در توسعه ی اقتصادی، فکری، فرهنگی و معنوی است که اسلام دین مقدس توحیدی، برگسترش فرهنگ وقف بیش از هر چیز دیگر تاکید نموده است.
سنت حسنه ی وقف یکی دیگر از افتخارات مکتب اسلام و از اهرمهای مؤثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازهای مادی و معنوی جامعه است. یکی از آرزوهای پیامبران و مصلحان اجتماعی در طول تاریخ، رسیدن به یکپارچگی، انسجام و اتحاد جوامع بشری بوده است. از این رو اهل بیت - ع - می کوشیدند با رفتار و کردار خود و عمل به کارهای خیر و نیک مردم را نسبت به انجام کارهای نیک و حسنه ترغیب و تشویق کنند و می کوشیدند خود عاملی باشند برای گسترش و رونق امور خیرات و مبرات تا مردم با تأسی و الگوپذیری از آنها بیشتر به این اعمال گرایش پیدا کنند،
