بخشی از مقاله
چکیده
در طول تاریخ همواره افراد خیرخواهی زیستهاند که با انجام امور خیر و صرف منابع مختلف برای دیگران، سبب بهبود زندگی افراد جامعه شدهاند. مقاله حاضر با هدف بررسی جایگاه وقف و امور خیر در ترویج و توسعه دانش صورت گرفته است. این مطالعه از نوع مروری است که به صورت نظری و با استفاده از بررسی منابع اطلاعاتی انجام شده است. بررسی متون نشان میدهد که تأسیس و وقف مدارس، دانشگاهها، مراکز آموزشی و کتابخانهها، اهداء کتب به کتابخانهها، اهداء جسد به مراکز آموزش پزشکی به وسیله افراد خیر و نیکوکار و حمایتهای صندوقهای قرض الحسنه و سرمایهگذاری و حامیان علم و فناوری مصادیقی از وقف و امور خیر در ترویج و توسعه دانش بوده است.
کلمات کلیدی: امور خیر، وقف، ترویج دانش
مقدمه
اهمیت امور خیر و جایگاه آن در پیشرفت فردی و اجتماعی و بهرهمندی از دستاوردهای مادی و معنوی آن بر کسی پوشیده نیست. در طول تاریخ همواره افراد خیرخواهی زیستهاند که با انجام امور خیر و صرف منابع مختلف خود برای دیگران، سبب بهبود زندگی افراد جامعه شدهاند و آثاری را از خود به یادگار گذاشتهاند تا خیر و برکت آنها در اختیار جامعه قرار گیرد. در این میان، برخی تنها به وقف پول و ثروت و دارایی خود بسنده نکردهاند، که از جسم و جان خویش نیز به خاطر دیگران گذشتهاند. مرور منابع مختلف نشان میدهد که وقف و امور خیر در پیشرفت فرهنگی جامعه و ترویج و توسعه دانش نیز سهم بسزایی داشته است و افراد خیر و نیکوکار به تأسیس و وقف مدارس، دانشگاهها، مراکز آموزشی، کتابخانهها و ... همت گماشته و دارایی خود را در راه ترویج و توسعه دانش وقف و اهدا کردهاند. این موضوع بهویژه با تحولات دانش و فناوری در دنیای امروز و لزوم حمایت هر چه بیشتر خیرین از برنامههای توسعه دانش و فناوری، ضرورت اساسی یافته است. با این حال این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته و منابع موجود در این خصوص کم است. نوشتار حاضر بر آن است که ضمن مرور نمونههای گوناگون امور خیر در این زمینه، جایگاه وقف و امور خیر را در ترویج و توسعه دانش مورد مطالعه قرار دهد.
روش پژوهش
این مطالعه از نوع مروری است که به صورت نظری و با استفاده از بررسی منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی انجام شده است.
تأسیس و وقف مدارس و مراکز آموزشی
بررسی اجمالی تاریخ آموزش و پرورش ایران نشان میدهد که اکثر نهادهای آموزش سنتی و حتی امروزین با مشارکت مردم به ویژه علاقهمندان به گسترش فرهنگ و تعلیم و تربیت بنا نهاده شدهاند - کسایی، 1374، نقل در نعمت االله، . - 147 :1391 خیرین مدرسهساز و دانشگاهی همواره با اختصاص فضا و امکانات جهت مدارس و مراکز آموزشی در توسعه علمی نقش مهمی داشتهاند. در تاریخ بیهقی آمده است که در عصر سامانیان امام ابوالحسن محمد بن شعیب بیهقی در نیشابور مدرسهای تأسیس کرد و میزانی از اموال خود را برای اداره این مدرسه و کمک به دانشجویان وقف آن کرد - محمدنیا، . - 6 :1388
از جمله مشهورترین مدارس وقفی گذشته، مدارس نظامیه خواجه نظام الملک در قرن پنجم ه.ق. است. بررسی نظامیههای نیشابور، بغداد، اصفهان، آمل، طبرستان، بصره، بلخ، مرو، هرات، موصل و خواف نشان میدهد که هریک دارای موقوفات متعددی بودند و از درآمد آنها هزینه این نظامیهها تأمین میشد. جرجی زیدان درباره حقوق و مزایایی که خواجه نظام الملک برای دانشجویان از محل اوقاف تعیین کرده بود مینویسد: برای کلیه طلاب علوم و غیر آنان مقرری و انعام تعیین کرده بود و از شام و دیار کشمیر و عراق عجم و عراق عرب و خراسان تا سمرقند عده کثیری از خوان احسان این وزیر با تدبیر نیکوکار ایرانی بهرهمند میگشت و جمع مقرریهای او سالی ششصد هزار دینار میشد - همان - .
مطالعه نهاد وقف در دوره صفوی نشان میدهد که ساخت مدرسه و وقف رقبات و مستغلات برای تأمین هزینههای جاری مدرسه از عهده کسی بر نمیآمد و بیشک کسانی گام در این راه میگذاشتند که از ثروت و مکنت بسیار برخوردار بودند. این افراد که میل به جاودانگی بنای احداثی خود داشتند، تمام تلاششان را برای ارتقای کیفیت بنا به کار میبردند و گاه خود این موضوع را در وقفنامه یادآوری کردهاند. مانند امام وردی بیگ واقف مدرسه امامیه شیراز که میگوید: »در اندک فرصتی خوبتر صورتی مشتمله بر حجرات و طاقات رفیعه و سایر مایحتاج «... بنا کرده است. تخصیص این امکانات جانبی مانند محلی برای اقامت و زندگی و نیز در نظر گرفتن مبالغی به منظور مدد معاش طلاب میتوانست در جذب محصلان تأثیر بگذارد و در نهایت به جذب استعدادهای زمان خود نائل آید - احمدی، . - 49-48 :1391 به طور نمونه میتوان به مدرسه الماسیه، مدرسه جده بزرگ، مدرسه جده کوچک، مدرسه چهارباغ، مدرسه شفیعیه دردشت، مدرسه کاسه گران - حکیمیه - ، مدرسه ملاعبداالله شوشتری، مدرسه میرزا حسین، مدرسه نوریه و مدرسه نیمآور در اصفهان عصر صفوی اشاره کرد - ریاحی، . - 1391
بررسی موقوفات آموزشی شهر تهران نشان میدهد که در دوره قاجاریه تا سال 1316 ق. واقفان عمدتا به احداث و وقف مدارس علمیه و به میزان بسیار اندکی مکتبخانه اقدام میکردهاند و موقوفاتی برای اداره آنها قرار میدادهاند. از سال 1316 ق. به بعد به دنبال آشنایی ایرانیان با مظاهر تمدنی غرب، احداث و وقف مدارس به سبک جدید و قرار دادن موقوفاتی برای تأمین هزینههای آنها نیز به موارد وقف آموزش قبلی افزوده شد. در دوره پهلوی وقف بر آموزش علوم دینی اشکال جدیدی یافت چون اجرای فعالیتهای تربیتی و علمی اسلامی و نشر مطبوعات دینی و وقف بر آموزش علوم جدید در سطوح عالیه یعنی دانشگاه نیز صورت میگرفت. تحول دیگر شکلگیری بنیادهای خیریه است که در زمینه ارتقاء آموزش و فرهنگ جامعه تلاش میکردند - شاه حسینی، . - 87 :1389 نمونههایی از این دست موقوفات مورد بررسی قرار گرفته اند:
مدرسهی علمیهی صاحب الامر - علیهالسلام - آشتیان
مدرسهی علمیهی صاحب الامر - علیهالسلام - در آشتیان یکی از مهمترین پایگاههای علمی در این منطقه طی یک و نیم قرن گذشته است که نقش بسیار مهمی در پرورش عالمان و فرهیختگان این شهر علم پرور داشته است. این مدرسهی علوم دینی در اواسط قاجاریه توسط میرزا حسن البرز، وقف و موقوفات بسیاری بر آن قرار داده شد - عبدلی آشتیانی و سایمانی آشتیانی، . - 1392
جمعیت خیریه محله نوبر
جمعیت خیریه محله نوبر که در سال 1331 در تبریز تأسیس شد، از جمله تشکلهای خیرین است که در راه ترویج و توسعه دانش گام برداشت. فعالیتهای عمده این جمعیت به امور تعلیم و تربیت شاگردان بیبضاعت و امور درمانی معطوف بود. اولویت اول جمعیت برای تأسیس آموزشکدههای صنعتی و ایجاد مراکز بهداشتی و اولویت دوم برای اعطای قروض طویل المدت به فارغالتحصیلان آموزشکدههای مزبور اختصاص مییافت که در هر دو مورد میبایست با نظارت هیئت مدیره هزینه میشد. این جمعیت دو باب دبستان پسرانه و دخترانه تحت تکفل داشت که در این مدارس علاوه بر برنامههای درسی، کلاسهای حرفهآموزی نیز دایر بود و موسسه هر سال مبلغی برای استخدام متخصصان حرفهآموزی به شاگردان و تهیه وسایل مورد نیاز کارگاههای آن مدارس اختصاص میداد. مقصود غائی خیریه، تربیت و پرورش اطفال یتیم بوده است که در نتیجه آن بتوان از راه فراگیری مهارتهای گوناگون و آموزش دروس مورد نیاز، از کودکانی که بر اثر بی سرپرستی در مخاطره مفاسد و لغزشهای اخلاقی قرار گرفتهاند،
افرادی لایق و با سواد و صنعتگر بارآورده و از استعدادهای نهفته آنان به نحو مطلوب و به نفع تأمین آیندهای درخشان و امیدبخش برای آنها استفاده شود - درکتانیان، :1385 . - 119-118 مدارس و مراکز آموزشی بسیاری در سراسر کشور وجود دارند که خیرین با اهداء زمین، ساخت بنا، بازسازی، تهیه امکانات و تجهیزات آموزشی و کمکهای مالی به طرق گوناگون در آنها مشارکت داشتهاند. بررسی نقش خیرین مدرسهساز در ساخت مدارس پس از انقلاب اسلامی تا پایان سال 1379 نشان میدهد که تعداد 6997 پروژه با 47712 کلاس از محل اعتبارات مردم خیر در کشور احداث شده است - سازمان نوسازی، . - 1379 همچنین در جشنواره خیرین مدرسهساز که در اردیبهشت 1387 برگزار گردید، گزارش شده که خیرین حدود 613 میلیارد تومان تعهد پرداخت نمودهاند - نعمت االله، . - 144- 143 :1390
وقف بیمارستانها و مراکز آموزش پزشکی
بررسی تاریخی امور خیر و وقف نشان میدهد که علاوه بر وقف اموال در امور درمانی به منظور دستگیری از بیماران و ناتوانان، وقف بیمارستانها و مدارس پزشکی و حتی تدریس رایگان علم پزشکی جهت ترویج و توسعه دانش پزشکی مورد توجه واقفان و افراد نیکوکار بوده است. در ادامه به ذکر نمونههایی از این امور خیر پرداخته شده است:
بیمارستان نوری دمشق
نورالدین محمود بن زنگی در سال 549 ه. ق. دمشق را تصرف کرد. وی در شهرهای مختلف قلمرو خود از جمله حلب و دمشق اقدام به تأسیس بیمارستان نمود و موقوفات قابل ملاحظهای برای اداره آنها اختصاص داد که مهمترین آنها بیمارستان نوری دمشق بود. این بیمارستان پس از نورالدین به حیات علمی خود ادامه داد و به مرکزی برای آموزش پزشکی و انجام آزمایشهای بالینی برای دانشجویان پزشکی تبدیل شد. نورالدین همچنین کتابهای طبی بسیاری وقف این بیمارستان کرد تا استادان پزشکی پس از انجام امور درمانی در تالار مخصوص آن بیمارستان گرد آمده و بر اساس شیوه اقراء و مباحثه به بحث و گفتگو در موضوعات پزشکی پرداخته و آموختههای عملی خود را با مباحثه علمی تقویت نمایند - خضری و همت خلیلی، . - 119 :1389 بعدها حاکمان ایوبی و جانشیان سلطان صلاح الدین به پیروی از بیمارستان نوری دمشق و بیمارستان صلاحالدین در مصر، اقدام به ساخت بیمارستانهای دیگری در شهرهای شام کردند و برای هر کدام اراضی و املاکی را وقف نمودند - منتظر قائم، حسینی و عظیمی، . - 200 :1391
مدرسه پزشکی دخواریه دمشق
مهذب الدین دخوار 628 - ه.ق. - موسس مدرسه پزشکی دخواریه دمشق از دانش آموختگان پزشکی بیمارستان نوری دمشق بود. این پزشک نامدار در زمان حیاتش، خانه خود را محل تدریس پزشکی قرار داد. این اقدام زمینه را برای تأسیس نخستین مدرسه تخصصی
