بخشی از مقاله
چکیده
ورود اسﻻم به ایران تأثیر زیادی در گسترش وشکوفایی زبان عربی دراین سرزمین داشته تا مسلمانان ایرانی بتوانند با قرآن کریم که سرچشمه جوشان اله است آشناشده و حقایق آن را دریابند، پس جای هیچ تعجبی نیست که در آثار شعرا وادیبان ایرانی نمودهای فراوانی از قرآن کریم ظاهر شود . در طول بیش از یکصدهزار و چهارصد سال شاعران و ادیبان ایرانی به اغراض گوناگون از جمله نشان دادن تواناییهای خود و تأثیرگذاری بیشتر آثار خود در دل مخاطبان از قرآن کریم بهره جسته و درخلق آثار خود از آن الهام گرفته و با آوردن آیات، واژگان، ترکیبات و مضمون آن به صورت تلمیح، تضمین، اقتباس و غیره در اشعارخود آن را زیباتر و جاودانهتر نمودهاند.
شعرای دیار فارس همانند سایر ایرانیها از قرنها پیش از این منبع غنی خود را محروم نساخته و از آن استمداد گرفتهاند. اهلی شیرازی یکی از شاعرانی است که با توجه به شناخت کامل و شامل از قرآن کریم به شیوههای مختلف در جاجای دیوان خود از قرآن کریم بهره جسته است. ما در این مقاله برآنیم تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی دیوان اهلی شیرازی و تأثیرپذیری وی از قرآن کریم در این دیوان بپردازیم. پارهای از نتایج حاکی از آن است که این شاعر به شیوههای گوناگون و بیشتر به شیوه تلمیح و اقتباس از قرآن کریم. در دیوان خود بهره برده است.
مقدمه:
قرآن کریم منبعی غنی و موهبتی جاودانه و در دسترس است که شعرا و ادیبان با توجه به آن که قرآن و آموزههای دینی جزء ثابت از زندگی آنان است، در آثار خود بدان پناه بردهاند. قرآن کریم مختص دوره و یا زمان خاصی نبوده و نیست بلکه منبع بزرگ و ارزشمندی است که بهعنوان کتاب زندگی و شریعت از یک طرف و کتاب ادبی و بﻻغی از سوی دیگر، به دست ما رسیده است که همواره آیات آن به هنگام خلق آثار منظوم و منثور بر سر زبان - شعرا - و ادیبان جاری و ساری بوده است.
- نوافعه - . به همین دلیل میتوان گفت که شاعران ادب فارسی و بهویژه شعرای دیار فارس از گذشتههای دور گمشده خود را در قرآن کریم یافتهاند تا بتوانند احساسات درونی خود را تعبیر نموده و علیرغم تفاوت و اختﻻف در نحوه بیان الهام شعری، اکثریت قریب به اتفاق آنها به اقتضای توانایی خود و احساس ضرورت از آن بهره بردهاند. براین اساس تجلی حضور عناصر، شخصیتها، کﻻم آنها و آموزههای دین اسﻻم در شعر و ادب فارسی قدمتی به دیرینگی زبان و ادبیات فارسی دارد،بدین معنا که نخستین نمونههای تأثیر قرآن و حدیث با قدیمیترین ابیات به جا مانده از فردوسی و رودکی و شهید بلخی و ناصر خسرو و حافظ و دیگران همراه بوده است.
شعرای پارسیگو جهت انتقال و بیان احکام و تعالیم و آموزههای دینی و قداست بخشی به آثار خود و اثبات چیره دستیشان آیات و اندیشههای قرآن را زینتبخش اشعار خود قرار داده تا افزون بر تأثیرگذاری عمیقتر بر مخاطب، بر غنای اثر خود بیفزاید
یکی از شعرای دیار فارس که از آیات قرآن کریم در دیوان خود به طرق گوناگون استفاده زیادی نموده و از این منبع مهم تأثیر پذیرفته، اهلی شیرازی است که این تأثیرپذیری میتواند برخاسته از درک و خردو علم میباشد. در این مقاله ضمن تشریح آرایههای ادبی - اقتباس؛ تلمیح، تضمین، حل و ... - اشعاری از دیوان اهلی شیرازی که در مضمون و یا شکل و لفظی آراسته به کﻻم خداوند گشتهاند بیان خواهیم نمود.
روش پژوهش:
پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی است و براساس مطالعات کتابخانهای انجام میگیرد. بدین صورت که پس از بررسی کامل دیوان اهلی، آن دسته از ابیاتی که وی متأثر از قرآن کریم سروده، استخراج و آن را بررسی مینماییم.
سؤال پژوهش:
سؤال اصلی این پژوهش این است که اهلی شیرازی در دیوان خود بیشتر از چه شیوهای از قرآن کریم تأثیر پذیرفته است؟
پیشینه پژوهش:
تاکنون پژوهشهای نسبتاً زیادی در خصوص اهلی شیرازی و اشعار وی به رشته تحریر درآمده است که در ادامه به ذکر آن خواهیم پرداخت، اما حسب اطﻻع نگارنده تاکنون پژوهشی در خصوص تأثیرپذیری وی در دیوان خود از قرآن کریم پژوهشی صورت نگرفته است. اما پژوهشهای صورت گرفته در خصوص اشعار اهلی شیرازی که عمده آنها به صورت پایاننامه هستند به ترتیب زمانی به شرح زیر میباشد:
-1 پایان نامه کارشناسی ارشد صمدبین - - 1381تحت عنوان: بررسی سبک شاعری اهلی شیرازی در زمینه انواع شعر، مثنویهای مصنوع، اشعار ذوبحرین و ذوقافیتین، قصاید مصنوع و اوزان عرضی و صور خیال.
هدف پژوهش بررسی سبک شعری اهلی شیرازی است، درخصوص طرح پژوهش، این پژوهش در دو بخش و پانزده گفتار تنظیم گردیده است، بخش اول شامل زندگی شاعر و سپس بررسی اشعار وی و بخش دوم فنون و آرایشهای ادبی و صور خیال در دیوان شاعر میباشد نتیجه کلی، نویسنده درپایان نتیجه گرفته که اهلی شیرازی از شعرای سبک عراقی است که در قصیده به انوری، کمال اسماعیل، خاقانی و در غزل به جامی و حافظ نظر داشته است. دیوان وی مشتمل بر عزلیات، قصاید، ترکیببند، توجیح بند، مخمس، مستزاد، قطعات، رباعیات، تواریخ، معمیات، مثنوی شمع و پروانه، مثنوی سحر حﻻل و قصاید مصنوع می باشد.
-2 پایان نامه کارشناسی ارشد عطاران - - 1387 تحت عنوان »فرهنگ تشبیهات در غزلیات اهلی شیرازی در این پژوهش ضمن بررسی انواع تشبیه، ارکان آنها، ویژگی طرفین تشبیه و وجه شبه در دیوان اهلی شیرازی، مشبه و مشبه به و ادات تشبیه به صورت فرهنگ الفبایی تدوین و مرتب شدهاند و در نهایت به صورت نمودار نیز این آیتمها رسم شده-اند و بسامد انواع تشبیهات در بخش نتایج آمده است.
-3 پژوهش نبی لو - - 1388تحت عنوان »بررسی و توصیف حوادث کربﻻ در اشعار اهلی شیرازی«،
این پژوهش بر مبنای بررسی اشعار کربﻻی شاعر شکل گرفته و در پایان به نتایجی رسیده از جمله: تأثیرپذیری شاعر از حوادث کربﻻ، ترسیم گوشههای از این وقایع، تأثیر حوادث کربﻻ بر عالم و توصیف شاعر از آنها و بهرهگیری از اجرام آسمانی و طبیعت و ... در این توصیفها به شخصتهای مثبت و منفی واقعه کربﻻ، آرایههای ادبی که با محوریت کربﻻ در شعر اهلی شیرازی پدیده آمدهاند، پرداخته شده است.
-4 پایان نامه کارشناسی ارشد کارگر - - 1389تحت عنوان»شرح احوال و نقد دیوان اهلی شیرازی«
محورهای اساسی در این تحقیق را میتوان به شرح زیر خﻻصه کرد: آشنایی با اهلی شیرازی و آثار و تآلیفات او وبررسی اوضاع سیاسی، فرهنگی، و ادبی دوره حیات وی در ادامه نگارنده به بررسی سبک شعری اهلی و بررسی برخی از ویژگیهای سبکی وی پرداخته است، فراتر از همه اینها نگارنده در ادامه به شرح واژگان و ترکیبات دشوار غزلیات و قصاید اهلی شیرازی پرداخته و ابیات دشواری از و غزلیات و قاصاید شاعر مورد نظر را به صورت کامل شرح داده است و در نهایت معایب تنها دیوان چاپی شاعر شناسایی شده و برای رفع آن معایب، راهکارهای ارائه شده است.
-5 پایان نامه کارشناسی ارشد قنبریان - - 1391 تحت عنوان: »صورخیال در غزلیات اهلی شیرازی«
این پژوهش به بررسی شیوههای تصویرپردازی در اشعار این شاعر پرداخته است. بدین منظور صورخیالی که بسامد بیشتری دارند؛ یعنی مجاز، تشبیه، استعاره و کنایه از بین سیصد غزل از این شاعر استخراج شده و در فصول جداگانه بررسی شدهاند. فصلاوّل شامل بررسی سبک دوره تیموری و فصلدوّم مختصری از شرح حال اهلی شیرازی و شیوه شعرپردازی اوست، در فصلهای بعدی هریک از صنایع بیانی که ذکر آن گذشت و نمونههای مربوط به آن در چهار فصل جداگانه بررسی شد. بدین صورت که نخست شرحی کوتاه درباره هریک از صورخیال مذکوربیان، سپس فروعات آن به همراه شواهدی از غزلیّات شاعر مذکور مورد بررسی قرار گرفته است و در بخش پایانی هم نتایج حاصل بیان گردید
. شیوه کار بدین صورت بود که ابتدا سیصد غزل از شاعر مذکور - به صورت مضربهای عدد پنج - انتخاب گردید. سپس صور بیانی تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه به روش فیشبرداری استخراج شد. و در آخر بسامدیکلّی از این تصاویر شعری درکلّ ابیات برگزیده به دست آمد که تعداد و درصدهای آنها در بخش پایانی هر فصل به صورت جداگانه، بر روی جدول و نمودار - دایرهای - نشان داده شد.باتوجّه به جدولها و نمودارهای ارائه شده، از هریک از صور خیال ذکر شده در اشعار این شاعر آماری به دست آمد که با توجه به این آمار میتوان میزان بهرهگیری از هر کدام از صور بیانی یاد شده در ایجاد خیال انگیزی در شعر - غزلهای - این شاعر را مشخص نمود.
-6 پایان نامه کارشناسی ارشدحسینی - - 1392 به نام: جایگاه اهلی شیرازی در تحوﻻت سبکی عصر تیموری در نهایت پژوهشگر نتیجه گرفته که بهطور کلی شاعران عصر تیموری از جهاتی با شاعران دورههای بعد از خود متفاوت هستند. گویندگان این دوره هنوز از بیان قدما استفاده میکرد و زبان آنها، زبان رایج در دوره خود نبود. در این دوره زبان شعر، کلیشهای شده و با زبان روزمره عصر هیچ ارتباطی نداشته است، درخصوص اهلی شیرازی خاطرنشان کرده که وی با به کار بردن ردیفهای دشوار، التزام بعضی از کلمات در تمام ابیات یک قصیده، ساختن مثنویهای ذوبحرین وذوقافیتین، پایبندی به صنایع متعدد ادبی و آمیختن ترکیبات مشکل عربی با زبان فارسی در شعر به نوعی باعث ایجاد انحراف از معیارهای سبک پیشین یعنی سبک عراقی شده است.
در این پژوهش سعی بر تعیین میزان تأثیر وجود شاعری مانند اهلی شیرازی در تغییر سبکی، از سبک عراقی به سبک هندی و همچنین تعیین میزان وفاداری او به سبک عراقی است.
-7 پایاننامه کارشناسی ارشد بزی - - 1393تحت عنوان: »بررسی موسیقی بیرونی و کناری در غزلیات دیوان اهلی شیرازی«
رسالت اصلی این پژوهش بررسی موسیقی کناری و بیرونیغزلیّات اهلی شیرازی است. این رساله در سه فصل تنظیم گردیده است. فصل اول به بیانکلیِات و تعاریف پیشینیان و معاصران در مورد شعر، وزن، عروض، شکل و محتوا، موسیقی شعر و غزل و معرفی اهلی شیرازی میپردازد. فصل دوم به موسیقی بیرونی و عروض که مهترین جنبه موسیقی شعر است می-پردازد. در این فصل انواع اوزان و بحرهای مورد استفاده درغزلیّات اهلی شیرازی و اوزان جویباری و خیزابی، اوزان کوتاه، متوسط و بلند مورد بررسی قرار گرفته شده است. فصل سوم به موسیقی کناری میپردازد. قافیه، ردیف واهمّیت آن در موسیقی شعر و قافیه بدیعی، عیوب قافیه و انواع هجاهای قافیه و در مبحث ردیف تعداد شعرهای ردیف دار و انواع ردیف بررسی شده است و در پایان، جدول ها و نمودارهای بسامد استفاده از انواع بحور، اوزان مختلف، طرح هجاهای قافیه، انواع ردیف و... آورده شده است.
