بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از مباحث جدید در حوزه مطالعات ادبی، بررسی فرایند روابط بین متون با رویکرد بینامتنیت است. این اصطلاح اول بار از سوی ژولیا کریستوا مطرح گردید و بعدها محققانی چون رولان بارت، ژرار ژنت، لوران ژنی و میکائیل ریفاتر به آن پرداختند. در این نگرش پیشینه و پیوندهای ارتباطی موجود میان یک متن با متن یا متون دیگر بررسی میشود. حاصل این تلاش و واکاوی کشف روابط آشکار و پنهانی است که در میان متن ها وجود دارد و نتیجه آن درک عمیق و روشمندی است که از یک متن به دست می آید.
در مطالعه روابط بین متون اگر متن مرجع دارای فرهنگی مشترک با متن اصلی باشد، رابطه بینامتنی از نوع درون فرهنگی است در غیر این صورت رابطه بینامتنی از نوع برون فرهنگی است. نگارنده پس از مطالعه مرزبان نامه و کلیلهودمنهبا توجّه به پس زمینههای مشترکی که در پارهای داستانها از جهت روساخت و ژرفساخت دیده میشود، برآن شد تا یکی ازحکایت های مرزباننامه را براساس رویکرد بینامتنیت با داستانی از کلیله و دمنه تحلیل نماید. این پژوهش با تکیه بر دیدگاههای سه نظریّهپرداز برجسته بینامتنیت »ژولیا کریستوا، ژرار ژنت و لوران ژنی« انجام شده است.
مقدمه:
در قرن بیستم با طرح روابط بینامتنی از سوی ساختارگرایان، افق تازهای در مطالعات ادبی گشوده شد. بر مبنای ایننظریّه، اثر ادبی حاصل اندیشهای اصیل یک مولّف واحد نیست و در آن شمار بینهایتی از مناسبات و روابط در هم تنیده میشود و خواننده از ساختار ظاهری اثر به جانب مناسبات آن اثر با دیگر آثار و دیگر ساختارهای زبانشناسی حرکت میکند.
نظریه بینامتنیت تنها در متن نوشتاری منحصر نمیشود بلکه همه ابعاد فرهنگ را شامل میشود. مهم ترین عامل زایشی و پیدایشی متنها همین رگههای ارتباطی و پیوندی است که میان متون برقرار است. این روابط متنی باعث حرکت و توسعه متنها میشود و بدون روابط بینامتنی، متنها ایستا و جمود خواهند بود.
رولان بارت از نظریه پردازان بینامتنیت معتقد است:» هیچ متن ناب و خالصی وجود ندارد. او هر متنی را یک بینامتن می داند و می گوید متنها در یک فرایند پیچیده ارتباطی دگرگون می شوند. این امر موجب حرکت و پویایی متن میشوددر. چنین وضعیّتی متنها به طور پیوسته ساخت زدایی و باز سازی میشوند.« به نظر او »همین ارتباط به طور متناقضنمایی موجب رهایی یک متن از متن دیگر استو همین رهایی سبب تحوّل در شعر و ادبیات در قرون اخیر گردیده است.
پیشینه تحقیق
تاکنون دربارهکلیله و دمنه و مرزبان نامه پژوهشهای فراوانی صورت گرفته است. نویسندگان کتب و مقالات به مطالعه متن دو اثر ازجنبه های مختلف پرداختهاند که از میان آنها میتوان به بررسی وجوه داستانی، تمثیل، عناصرداستانی و شکل شناسی و روایت شناسی و تحلیل قصههابرپایه نظریّههای نقد ادبی اشاره کرد. درباره بینامتنیت در مرزباننامه پژوهشهای چندانی همسو با حوزه کار نگارنده ارایه نشده است جز سه مقاله محمود رضایی دشتارژنه و یک پایاننامه از کیهانه کیومرثی که در زیر به آنها اشاره میشود:
-1 مقاله » نگاهی بهقصّههای »زرگر وسیّاح« و »آهنگر با مسافر« در کلیلهودمنه و مرزباننامه«که سال 1381در مجله ادبیات داستانی، شماره64 و 65 ص 26 -24 به چاپ رسیده است.
-2 مقاله »نقد تطبیقی سه قصّه کهن از کلیله و دمنه و مرزبان نامه «که به سال 1382 در مجله ادبیات داستانی ، شماره 74، ص 56-54 درج شده است.
-3 مقاله نقد» و تحلیل قصّه ای از مرزبان نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت« که در مجله نقد ادبی، زمستان 1387، سال اول، شماره 4 ص 51-31 به چاپ رسیده است. نویسنده قصّه مورد بحث را در مرزبان نامه واگویهای از متون پیشین بویژه از کلیله و دمنه دانسته- است.
-4پایاننامه خانم کیهانه کیومرثی با عنوان »گفتمان و بینامتنیت در کلیله ودمنه و ×مرزباننامه« استادراهنما:خانم مریم کامیار،دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر.
بیان مسئله
متن اصلی مرزبان نامه در قرن چهارم هجری قمری به زبان طبری نوشته شد و سعدالدین وراوینی در قرن هفتم آن رابا نثری متکلّف و مصنوع به فارسی دری نقل کرد. نویسنده در تالیف خود به آثار برجسته پیشینیان توجه داشته است: »بعد ما که سخنان اهل عصر و گذشتگان قریب العهد مطالعه کردم... بعضی از آن کتب اسمار و حکایات یافتم به سیاقت مهذّب و عبارت مستعذب آراسته ... چون کلیله که اکلیلی است فرق مفاخران براعت را...و سندباد نامه که باد قبولش نامیه رغبات را در طبایع تحریک دادست...و مقامات حمیدی که حمامه طبع او همه سجع سرای بودست و...
سبک و سیاق اثر و پردازش قصّهها نشان میدهد که وراوینی از میان سه کتاب مذکور بیشتر به کلیله ودمنه توجّه داشته و آن را الگوی کار خود قرار داده است. او در پایان کتاب، تالیف خود را برتر از کلیله میداند.»کلیله اساسی است بر یک سیاق نهاده و سخنی بر یک مساق رانده ...به حدیقهای ماند که درو ...جز یک میوه نتوان یافت...و ساخته این بنده مشتمل است بر چند نمط از اسالیب سخنآرایی و عبارتپروری و این به جنتی ماند پر از الوان
ازاهیر معنی و...
حکایتها درکلیله از زبان حیوانات نقل میشود. در مرزباننامه نیز غلبه با داستانهای حیوانات است و حکایتهایی که دارای شخصیّتهای انسانی باشد، اندکاند. شیوه نقل داستان در داستان از ویژگیهای این دو اثر است. این طرز داستانگویی خاص حکایتهای حیوانات نیست و در بیشتر داستانهای گذشته، رایج بوده است.
