بخشی از مقاله
چکیده
ساختمانهای بلند شهری به واسطه ظرفیت نشانهای خود، نقش مهمی در خلق تصویر ذهنی شهروندان از شهر دارند. در این پژوهش از راهبرد اسنادی در بخش نظری و راهبرد پیمایش اجتماعی استفاده شده است. تأکید این نوشتار بر وجوه معنایی و بصری منظر این بنا در ادراک شهروندان بوده و در بخشهای متعدد شناختی، احساسی، تفسیری و ارزش گذاری ارزیابی شده است. در ادامه، ضرایب همبستگی اسپیرمن میان مؤلفههای ادراکی مورد استخراج و ارزیابی قرار گرفته است. نتایج نشان میدهند که »بدیع بودن ارتفاع« در شهر، عامل اصلی توجه و احساس خوشایند مردم دانسته میشود که بیشتر تحت تأثیر بعد حسی ادراک بوده و پس از مدتی، اثر آن کمرنگ خواهد شد. به سبب ظرفیت پایین طراحی و منظر ساختمان، ابعاد شناختی، تفسیری و ارزشگذاری ادراک، کمتر مورد اشاره پرسششوندگان قرار دارند، لذا راهکارهایی برای ارتقای ادراک شهروندان در سایر پروژههای بلندمرتبهسازی شهر در چهار دسته به شرح زیر پیشنهاد شده است: الف - توجه بیشتر به جنبههای نوآورانه و خلاقانه در طراحی کالبدی ساختمانهای مرتفع از نظر فرم خارجی و ترکیببندی اجزای آن؛ ب - استفاده از مصالح با ترکیببندی و رنگبندی متنوع و خلاقانه در طراحی نما که میتواند به ادراک مردم از ساختمانهای بلند کمک فراوانی نماید؛ ج - هماهنگی بصری با بافت طبیعی و فیزیکی شهر به سبب عدم ارتباط معناداری ادراک زیباشناختی با تضاد و تمایز؛ د - حفظ معانی و مفاهیم قابل فهم و هویت بناهای بلند و اجتناب از احداث بناهای فاقد معنی و هویت مناسب متناسب با جنبههای نمادین و نمایهای وجه نشانهای ساختمانها.
کلیدواژهها: ساختمانهای بلند، پیمایش اجتماعی، ادراک، مجتمع آفتاب، ایلام.
مقدمه
ساختمانهای بلند شهری به واسطه ویژگیهای کالبدی و بصری خود، نقش مهمی در خلق تصاویر ذهنی شهروندان از شهر دارند. همانگونه که لینچ - 1960 - اثبات کرده است، ساختمانهای بلندمرتبه تحت عنوان نشانههای شهری، یکی از عناصر پنجگانه خوانایی در شهرها هستند - لینچ . - 1389 نشانهها نقطه مرجعی در فضا برای تصمیمگیری تلقی میشوند - پورجعفر و همکاران، - 1390 که امکان سازماندهی فضا و هدایتگری را توأمان دارند 1999 -
. - Golledge منحصربهفرد بودن و برجستگی - تمایز با محیط اطراف - دو ویژگی مهم یک نشانه در مقیاس شهری است - لینچ . - 1389 علاوه بر ویژگیهای عینی، محیط فیزیکی دارای معانی اجتماعی نیز میباشد - Appleyard 1979 - و در این میان، بناهای بلند، نقش مهمی در خلق معانی نزد شهروندان دارند. این بناها میتوانند به نمادی از توسعه شهری، پیشرفت، هویت - در مقیاس محلی و ملی - و یا نشانهای برای معرفی تمامیت شهر تلقی شوند. همچنان که بسیاری از شهرهای مطرح جهان به واسطه آثار شاخص معماری آنها در ذهن متجلی میشوند. این نمادها رابطه میان شکل و محتوا، دال و مدلول، معناکننده و معناشونده هستند و تغییر در آنها ممکن و جایز نیست - حبیبی و مقصودی . - 1386 ویژگیهای عینی و ذهنی آثار معماری، همگی به واسطه تجلی فرم بیرونی و ارتباطی که با خاطرات و تصاویر ذهنی برقرار میسازند، بر ادراک و احساس شهروندان مؤثرند. از این جهت، منظر بخش متجلی و ملموس فرم دانسته میشود که در آن تبلور بصری، کارکردی و معنایی عناصری که فضا را شکل میدهند، دیده میشود - بهزادفر 1382 و محمودی . - 1385 بنابراین مراد از منظر ساختمانهای بلند، تجلی فیزیکی و عینی عناصر بصری - رنگ، فرم و... - ، عناصر کارکردی - عملکردها - و وجوه معنایی - معانی و مفاهیم - ساختمانهای بلندمرتبه در پهنه شهر است.
طبق تعریف، ساختمان بلندمرتبه، بنایی است که بیش از 23 متر ارتفاع داشته باشد - طالبی . - 1386 البته این ارتفاع در سایر کشورها با یکدیگر تفاوتهایی دارند. در تهران، نخستین ساختمانهای بلند شهری عمدتاً برجهای مسکونی بودند، و در ایلام، نخستین بناهای بلندمرتبه، بیشتر مجتمعها و مراکز تجاری- خدماتی هستند و ایلام
ناهمگونی خاصی در ماهیت غیرمسکونی این بناها میتواند نقش مهمی در خلق نشانههای شهری داشته باشد، از اینرو، بررسی ادراک شهروندان از این بناها اهمیت خاصی دارد. این موضوع به ویژه در زمانی که جریان ساختمان بناهای بلندمرتبه در شهر به آرامی در حال شکلگیری و ربودن گوی سبقت از یکدیگرند، میتواند ضرورت پرداختن به سنجش ترجیحات عمومی را مضاعف کند. نوشتار حاضر به بررسی دیدگاه های شهروندان در خصوص مجتمع آفتاب که در حال حاضر یکی از بلندترین بنای این شهر محسوب میشود، اختصاص دارد. تأکید این نوشتار بر وجوه معنایی و بصری منظر در ادراک شهروندان بوده و ادراک آنان در ابعاد متعدد شناختی، احساسی، تفسیری و ارزشگذاری ارزیابی شده است.
پرسشهای پژوهش
1. ادراک شهروندان ایلامی از منظر مجتمع آفتاب به عنوان یکی از بلندترین ساختمان کنونی شهر، واجد چه مؤلفههایی است؟
2. کدام یک از ابعاد ادراک محیطی در ادارک شهروندان اولویت دارد و کدام ویژگی یا ویژگیهای فیزیکی بنای مجتمع در این ترجیح مؤثر است؟
.1 روش تحقیق
این پژوهش از روش ترکیبی بهره میبرد. بخش نخست این نوشتار که به مباحث نظری و شناخت ادبیات موضوع اختصاصی دارد، به واسطه استفاده از راهبردهای کیفی در بستر کتابخانهای میسر شده ستا . بخش دوم به موردپژوهی اختصاص دارد و از راهبرد کمّی در بستری پیمایشی استفاده شده است. »توصیف پیمایش اجتماعی« از جمله راهبردهای توصیف منظر است که نوعی راهبرد عینیتگرا و استقرایی است و ابزار اصلی آن، پرسشنامههای باز و بسته و مصاحبههای نیمهسازمان یافته است - اسدپور 1392، - 23، لذا مجموعه پرسشهایی - باز و بسته - برای بررسی ادراک شهروندان براساس مباحث نظری بخش نخست تنظیم و توزیع شدهاند. دادههای حاصل از این بخش توسط نرمافزار SPSS نسخه 19 مورد تحلیل آماری قرار گرفته است. در انتها نتایج با رویکرد استنتاجی و اکتشافی ارائه گردیده است. جامعه آماری این پژوهش به صورت اتفاقی گزینش شده و در محدوده سایت نمونه موردی انتخاب شدهاند. ضریب قابلیت اتکای پرسشنامه - آلفای کرونباخ - جهت سنجش میزان اعتبار سؤالات پرسشنامه محاسبه شده است. هرچه ضریب یاد شده به یک نزدیکتر باشد، اعتبار پرسشنامه بیشتر است. بررسی میزان همبستگی سؤالات نیز به وسیله محاسبه ضریب همبستگی اسپیرمن صورت پذیرفته است که آزمونهای آماری غیرپارامتری کاربرد فراوانی دارد - سیگل 1383، 40 و - 253 معنیداری ضریب همبستگی، میزان اعتبار حاصل از نتایج نمونه و تعمیم آن به جامعه را ارزیابی میکند. مقدار این شاخص میان 1 و -1متغیر است؛ اگر این عدد برابر یک باشد، همبستگی کاملاً مثبتی میان دو متغیرِ مورد بررسی وجود دارد و اگر برابر منفی یک باشد، این همبستگی کاملاً منفی است. به بیان دیگر، اگر افزایش در یک متغیر همراه با افزایش در متغیر دیگر باشد، همبستگی بین دو متغیر مستقیم و مثبت است و بالعکس - ساعی . - 1388
.2 سابقه پژوهش
ادراک شهروندان از ساختمانهای بلند موضوع برخی پژوهشهای داخلی بوده است؛ برای مثال »زیبایی برج از نگاه شهروندان« تهرانی در پژوهشی توسط مهرداد کریمی مشاور مورد سنجش قرار گرفته است. در این مقاله نظریات 30 نفر از شهروندان تهرانی در خصوص فرم، مصالح، رنگ، شیوه طراحی، تأثیرات بصری و کیفیت ساخت 11 ساختمان مسکونی پرسیده شده است. نتایج نشان دادند، بناهایی از دید شهروندان دارای ارجحیت هستند که در محور دید قرار گرفته، کیفیت بالایی در ساخت دارند و از نشانههای تاریخی، فرهنگی و معنایی برخوردار هستند - کریمی مشاور . - 1389 سیدعبدالهادی دانشپور و همکاران در پژوهشی به بررسی جایگاه دانش روانشناسی محیطی در ساختمانهای بلندمرتبه با رویکرد معماری پایدار اشاره دارند. آنان با مبنا قرار دادن هرم نیازهای مازلو، به معری راهبردهایی جهت ترویج معماری پایدار پرداختهاند - دانشپور و همکاران . - 1388
»رابطه چگونگی قرارگیری ساختمانهای بلندمرتبه و منظر شهری«، مقاله دیگری است برگرفته از رساله دکتری مهرداد کریمی مشاور که به بررسی تأثیر شیوه قرارگیری خوشهای و منفرد مجتمعهای مسکونی شهر تهران - آتیساز و برج تهران - مبتنی بر سه هدف عملکردی، هویتی و زیباشناسانه اختصاص دارد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان دادند که میان مکانیابی و معماری بناهای بلند، باید تفاوت قائل شد. برجهای منفرد، دارای مفهوم منیت بوده و بناهای خوشهای به حذف دیدهای شهری منتهی میشوند - کریمی مشاور و همکاران . - 1389 وی در نتایج مستخرج از رساله خود تحت عنوان »نقش بلندمرتبهسازی در منظر شهری - نمونه موردی شهر تهران - « چنین اشاره میکند: »در بررسی مطالعه موردی که در شهر تهران و براساس پاسخگویی چهار دسته از شهروندان - شامل سه دسته از ساکنان مناطق مختلف تهران و یک دسته از کارشناسان - به انجام رسید، مشخص گردید عواملی از بناهای بلند که بر شهروندان بیشترین تأثیر را دارند، به ترتیب عبارتند از: فرم، مصالح و کیفیت ساخت و رنگ بناهای بلند. همچنین در این بررسی مشخص گردید که شهروندان بیشتر از کارشناسان به آثار معنایی، زیبایی و بصری بناهای بلند اعتقاد دارند« - کریمی مشاور . - 1390
از میان پژوهشهای غیرایرانی، استمپس، در پژوهشی میدانی، ترجیح شهروندان را در خصوص سبک سه بنای مرتفع شهری در آمریکا مورد ارزیابی قرار داده است. برخلاف پیشبینی او، مردم، بناهای مدرنتر را نسبت به بناهای ساخته شده به سبکهای تاریخ مرجح دانسته و چنین توافقی در تمام گروههای اجتماعی بدون توجه به نژاد و قوم - به جز افرادی که دارای مناصب سیاسی بودند - ، معتبر بوده است . - Stamps 1991 - هیتث و همکاران، به بررسی تأثیر پیچیدگی بصری ساختمانهای بلند در خط آسمان شهر بر ترجیح شهروندان پرداختند. آنان با بررسی پاسخهای 60 دانشجوی روانشناسی دریافتند که لذت و احساس هیجان در مواجهه با هر خط آسمان تحت تأثیر شبکهبندی نما ناشی از پیچیدگی سیلوئت - هاله - شهر بوده و مفصلبندی نماها تنها در ارزیابی پیچیدگی خط آسمان مؤثرند . - Heath et al 2000 - نوشتار حاضر از این جهت که به بررسی عوامل مؤثر در ادراک شهروندان از منظر مرتفعترین
بنای مدرن شهر اختصاص دارد، جدید و کمتر پرداخته شده است. اطلاعات آماری حاصل از این پژوهش به سبب جامعه آماری با ساختار اجتماعی و فرهنگی نسبتاً همگن، روایی مناسبی داشته و یافتههای آن، دستیابی به الگوهای طراحی سایر بناهای مرتفع را تسهیل خواهد کرد. علاوه بر این، موضوع این تحقیق، بنایی غیرمسکونی است که در نمونههای داخلی کمتر پرداخته شده است، لذا نظریات شهروندان درباره آن، کمتر نتیجه پیشداوریهای حاصل از عملکرد و تجربه زیسته مسکونی است و میتواند جنبه عمومیتری داشته باشد. قیاس نتایج این تحقیق با نمونه انجام شده در شهر تهران، میتواند به توسعه نتایج به اجماع نظری کمک فراوانی نماید.
.3 مبانی نظری و رویکرد پژوهش
.1-3 متغیرهای ادراک و شناخت محیط
از اوایل دهه 60 میلادی، موضوع ادراک محیطی به عنوان مبحثی میان رشتهای مورد توجه قرار گرفته و از جهات مختلف توسعه یافته است. ادراک، فرآیند کسب اطلاعات از محیط اطراف انسان و موضوعی فعال و هدفمند است - لنگ - 1386 و به پاسخهای مستقیمی باز میگردد که حواس ما به ساختار یا فرمها نشان میدهد . - Nasar 2011 - ادراک شامل جمعآوری، سازماندهی و فهم اطلاعات محیطی است . - Carmona et al 2003 - نَصَر - 2011 - معتقد است سهگونه نظریه ادراک محیطی، ایدههایی برای طراحی شهری داشتهاند. نخستین آن، نظریه سطح سازگاری است که مبین این نکته است که مردم خود را با سطح محرکهای غالب سازگار میکنند. این نظریه از سوی ولویل و کوهن - 1973 - مطرح شد. تئوری دوم، رویکرد اکولوژیک به ادراک است که محیط را متشکل از ساختار و محرکهای معنادار میداند. ناظرِ فعال، ساختارهای محیط را تشخیص داده و مبنایی برای جستوجوی خود فراهم میآورد. در اینجا مفهوم قابلیت محیط نقش مهمی دارد. ما ماهیت و سطوح مجموعهها و اشیاء را در ابتدا با بررسی تناسب آنها با خودمان ادراک میکنیم . - Nasar 2011 - بنیانگذاران این نظریه که رویکردی پیشرو است، جیمز و الینور گیبسون - 1979 - میباشند. دید گیبسونی ادراک، با تأکید بر حرکت و چگونگی استفاده از منظر، ادراک را به طور آشکار به تجربه مستقیم محیط مربوط میسازد - بل 1382، . - 85 نظریه سوم، عملکردگرایی احتمالگرا است که معتقد است ارزیابی انسانها از محیط دارای احتمالاتی است که به ادراک مردم از سرنخهای فیزیکی بستگی دارد که آن نیز وابسته به احتمالاتی است که همواره در کنار ویژگیهای فیزیکی محیط قرار گرفتهاند. این مدل که توسط برونزویک - - 1956 ابداع شده است، پیشنهاد میدهد طراحان بر ویژگیهای برجسته در ادراک، ارزیابی و مباحثه مردم متمرکز شوند . - Nasar 2011 - بررسی نظریههای مختلف ادراکی بیانگر برخی مفاهیم کلی است. ادراک، چندبنیانی است و نقش حرکت در ادراک محیط مهم است. مردم میآموزند با تجربه بین جزئیات ریز و عناصر کلیتر پدیدههای محیط تمایز قائل شوند. نحوه نگرش ما به محیط مبتنی بر مقاصد و تجربیات قبلی است و در نهایت این فرض که ادراک به طور کامل با ویژگی انگیزشهای خارجی تعیین می شود، قابل شک است. علاوه بر نظریاتی که در باب ادراک ارائه شد، ابعاد گوناگونی نیز برای ادراک تاکنون شناخته شده است؛ برای مثال، ایتلسون 1978 - - ، چهار بعد گوناگون ادراک را شناسایی کرده و معتقد است این چهار بعد به طور همزمان عمل میکنند. 2003 - : - Carmona et al
• بعد شناختی: شامل فکر کردن در مورد محرک محیطی، سازمان دادن و ذخیره است. در واقع این جنبه به معنادار شدن محیط برای ما کمک میکند.
• بعد احساسی: شامل احساسات ما که بر درک محیطی ما اثر میگذارد و در مقابل آن درک از محیط نیز بر احساسات ما مؤثر است.
• بعد تفسیری: شامل معانی و مفاهیمی است که از محیط به دست میآید. در بعد تفسیری ما به خاطرات و اندوختههای ذهنی خود برای مقایسه و تفسیر محرکهای جدید محیطی تکیه داریم.
• بعد ارزشگذاری: شامل ارزشها و ترجیحاتی است که خوبها و بدها را میسازند. تصویر ذهنی از محیط، نتیجه فرآیندی است که طی آن، تجربیات شخصی از محیط به همراه سیستم ارزشی هر شخص، نقش عمدهای به عنوان فیلتر برای درک محرکات محیطی ایفا میکند.
اما فرآیند ادراک همواره با فیلترهایی نیز مواجه است که در نتیجه مواجهه با یک موضوع ثابت را برای افراد مختلف، متفاوت میکند. راپاپورت در نظریه ادراک خود - 1977 - ، فیلترهای دوگانهای را در فرآیند ادراک مؤثر میداند؛ فیلترهای اطلاعاتی - طبیعتی عینی دارند و متشکل از تصاویر ذهنی فرهنگی است که بر پایه اطلاعات، دانش، استانداردهای زندگی و تحصیلات شکل میگیرد - ؛ فیلترهای نگرشی - طبیعتی ذهنی دارند و مبتنی بر تصورات شخصی بر پایه سیستم ارزشی فردی است - . - Nowak 2003 -
از موضوعات مهم در مفاهیم ادراکی، ادراک زیباشناختی است. به طور سنتی، جورج سانتایانا - 1896 - ، تقسیمبندی سهگانهای از زیباییشناسی تحت عنوان زیباییشناسی حسی، فرمی و نمادین ارائه کرده است. نوع اول زیباییشناسی به شدت درونی و ذهنی است، در حالی که زیباییشناسی فرمی - ارزش اشکال و سازههای محیط - و زیباییشناسی نمادین - معانی تداعیکننده و لذتبخش محیط - به جنبههای طراحی محیط میپردازند - لنگ . - 1386 گروتر - 1987 - نیز ادراک زیبایی را براساس نظریه اطلاعات و مبتنی بر تشکیل طرحواره ذهنی توجیه کرده است. گروتر معتقد است میزان بداعت اثر در هر سطح از ادراک میبایست کمی بیش از ظرفیت دریافت ذهن باشد تا بتواند زیبا تلقی شود - گروتر . - 1383 بدین ترتیب، هرچه کثرت معانی بیشتر باشد، محیط لذتبخشتر است.
