بخشی از مقاله
چکیده
اعمال مجازاتهاي اقتصادي امریکا علیه صنعت حمل و نقل هوایی و هوانوردي کشورمان از اواخر دهه80 و تشدید و استمرار مجازاتهاي مذکور از سال 1966 تاکنون، علیرغم تلاش وافر متخصصان و کارشناسان داخلی به منظور به حداقل رساندن آثار ناشی از تحریمهاي یادشده، تأثیراتی منفی بر ایمنی فعالیتهاي هوانوردي کشورمان به جاي گذاشته است. جمهوري اسلامی ایران در راستاي رفع این تحریم که نقض آشکار تعهدات بینالمللی کشور امریکاست، اقداماتی حقوقی و غیرحقوقی از طریق مقامات و مراجع ذيربط بینالمللی به عمل آورده که متأسفانه تاکنون منجر به نتیجه قطعی نشده است. در این مقاله ضمن تشریح موضوع یادشده، به آثار ناشی از آن بر بخشهاي مختلف صنعت حمل و نقل هوایی و هوانوردي کشورمان از جمله ایمنی پرواز هواپیماها، اقدامات به عمل آمده از سوي سازمان هواپیمایی کشوري جمهوري اسلامی ایران و همچنین اقدامات معمول توسط سازمان ایکائو و نیز مستندات حقوقی نقض حقوق بینالملل از سوي کشور امریکا بهعنوان یک کشور عضو ایکائو و سازمان ملل متحد به طور گذرا اشاره شده است.
واژههاي کلیدي: کنوانسیون شیکاگو، تحریم، نقض مقررات بین المللی، ایمنی پروازها
مقدمه
بیتردید یکی از 10 صنعت بزرگ و پرجاذبه در دنیا صنعت هوانوردي میباشد. در حال حاضر مطابق آخرین آمارها هزاران فروند هواپیماي مسافربري، میلیاردها مسافر را در سال جابهجا میکنند و برخی از شرکتهاي بزرگ هواپیمایی مانند بریتیش ایرویز، ایرفرانس، لوفت هانزا در اروپا و امریکن ایر و ایر کانادا در امریکاي شمالی هرکدام گردش مالی بالاي 5 میلیارد دلار در سال دارند. بنابراین با اطمینان میتوان گفت صنعت هواپیمایی خون زندگی اقتصاد جهانی است و بدون بهرهمندي از این فناوري پیشرفته ادامه حیات اقتصادي کشورها اگر غیرممکن نباشد بیتردید بسیار دشوار خواهد بود. از سوي دیگر در حال حاضر فناوري ساخت هواپیما در دنیا منحصر به چندین شرکت بزرگ میباشد که شرکتهاي هواپیماسازي بوئینگ و ایرباس و روسیه مهمترین آنها هستند و اکثر کشورهاي دیگر جهان از جمله کشورمان از جمله مصرف کنندگان هواپیماهاي مسافربري محسوب میشوند و این فناوري در دنیا هر روز در حال پیشرفت میباشد.
در دهه 50 کشور ایران اقدام به خرید دهها فروند هواپیماي مدرن و گرانقیمت بوئینگ در انواع 707، 727، 737 و 747 نمود که این هواپیماها همگی امریکایی بودند و در زمان خود از بهترینهاي صنعت حمل و نقل هوایی جهان محسوب میشدند. این هواپیماها تا 5 سال کوچکترین هزینهاي براي دولت دربر نداشتند اما از اواخر دهه 50 به دنبال تحریم امریکا، تأمین قطعات این هواپیماها با مشکل جدي مواجه شد و ورود تعداد محدودي ایرباس و فوکر در سالهاي 58 تا 81 هم نتوانست چندان چارهساز شود چراکه تحریم تجاري امریکا علیه کشورمان باعث شد که دو ضلع مهم مثلث ناوگان هوایی کشورمان - بوئینگ و ایرباس - از فروش هواپیماي مسافربري به ایران خودداري کنند و لذا صنعت حمل و نقل هوایی کشورمان به استفاده از هواپیماهاي شرقی گرایش پیدا کرد. این در حالی است که آمارهاي سال 2004 نشان میدهد %88 هواپیماهاي موجود در ناوگان هوایی جهان هواپیماهاي غربی صرفاًو %12 هواپیماها شرقی هستند. بنابراین اعمال تحریم امریکا علیه کشورمان که در صنعت حمل و نقل هوایی و هوانوردي کشورمان تأثیرات سوء بسیاري بر جاي گذاشته، موجب شد تا ناوگان مسافربري و باري ایران که در دهه 50 جزء یکی از بزرگترین ناوگانهاي هوایی آسیا و خاورمیانه بود قادر به بازسازي و نوسازي خود نشود اگرچه علیرغم شرایط به وجود آمده ناشی از تحریم، صنعت هواپیمایی ایران موفق شد در سال 84 و 85 توسعه را تجربه کند.
پر واضح است که صنعت حمل و نقل هوایی کشور با توجه به وابستگی شدید این صنعت به تکنولوژي خارج از کشور، شدیداً تحت تأثیر تحریمهاي یکجانبه و خلاف موازین حقوق بینالملل امریکا قرار گرفته و تضییقات، محدودیتها و آسیبهاي فراوان ناشی از آن کهعمدتاً متوجه صنایعی چون صنعت هواپیمایی کشور میباشد، به جهت ماهیت خاص و وابسته خود بیش از سایر بخشها و زیربخشهاي صنعتی و اقتصادي کشور از ناحیه تحریمهاي چندین ساله امریکا دچار خسران شده و علیرغم تلاشهاي قابل تقدیر متخصصان و کارشناسان داخلی همچنان در تأمین هواپیماهاي جدید و قطعات آنها و نیزبعضاً سایر تجهیزات هوانوري نظیر حشه که نقش بسیار مهمی در ارتقاي ایمنی فعالیتهاي هوانوردي دارد مشکلاتی را به وجود آورده و آثار ناشی از اعمال قانون تحریم ایمنی فعالیتهاي هوانوردي کشورهاي مشمول تحریم از جمله کشورمان را در معرض تهدید جدي قرار داده است. از سوي دیگر، با توجه به اینکه بهرهگیري از فناوريهاي جدید صنعت هوانوردي که اولویت اصلی
کلیه فعالیتهاي هوانوردي به شمار میرود نقش تعیینکنندهاي در ایمنی پروازها دارد و با عنایت به اینکه این فناوري مختص چند قدرت جهانی است که به تبعیت از امریکا تحریم را علیه ما اعمال میکنند، لذا در زمینه فناوري هوانوردي در مقایسه با جهان جایگاه مناسبی نداریم.
تاریخچه
در طی سه دهه اخیر، کشور امریکا مجازاتهاي اقتصادي وسیعی در زمینههاي مختلف از جمله صنعت حمل و نقل هوایی به کشورمان اعمال نموده که این مجازات ها مشکلات عدیده اي را در روند انجام فعالیتهاي هوانوردي کشورمان ایجاد نموده است. مروري بر روند تصویب و اجراي مقررات تحریم امریکا بیانگر شروع این تحریمها از اواخر دهه 50 و استمرار آن تاکنون میباشد که جهت آشنایی مختصر با تاریخچه موضوع مطروحه، به طور گذرا و فهرستوار سیر تاریخی مقررات تحریم امریکا به شرح زیر مورد اشاره قرار میگیرد:
18 − آبان -1358 توقف ارسال کلیه لوازم یدکی و تجهیزات نظامی به ایران بنا به دستور کارتر رئیس جمهور وقت امریکا 21 − آبان -1358 قطع خرید نفت از ایران 23 − آبان -1358 مسدود نمودن 6 میلیارد دلار از داراییها و سپردههاي دولت ایران در کلیه بانکهاي امریکایی و شعب
خارجی بنا به دستور کارتر 18 − فروردین -1359 ممنوع نمودن انجام هرگونه معامله امریکاییان با ایران توسط کنگره امریکا
− فرمان اجرایی 12205 رئیس جمهور امریکا - صدور فرمان مبنی بر ممنوعیت هر نوع واردات از ایران − فرمان اجرایی -1359-12111 ممنوعیت هرگونه معامله با ایرانیان و ممنوعیت هرگونه واردات از ایران و تمامی سفرها
به /یا از ایران و توقیف تمامی تجهیزات نظامی خریداريشده یا سفارش دادهشده توسط دولت ایران − خرداد -1359 شروع تحریم و محاصره اقتصادي ایران
− دي -1359 لغو موقت تحریمهاي اقتصادي و تداوم مسدود نمودن داراییهاي ایران در بانکها بهویژه بانکهاي امریکایی در طول دوران دفاع مقدس
− اسفند -1359 فرمان اجرایی -12294 صدور دستور توقف دعاوي قضایی علیه ایران
− بهمن -1362 ثبت نام ایران در فهرست دولتهاي حامی تروریسم در دوران ریاست جمهوري ریگان -1363 − ممنوعیت انتقال تجهیزات نظامی امریکا و فناوريهاي غیرنظامی دومنظوره به ایران
-1366 − پس از درگیري مستقیم امریکا با ایران در خلیج فارس تحریمهاي امریکا علیه ایران وارد مرحله جدیدي شد. -74-72 − استراتژي مهار دوجانبه- اتخاذ سیاست مهار دوجانبه به منظور جلوگیري از برقراري هرگونه روابط اقتصادي که به تقویت و رشد اقتصادي ایران و خروج از مشکلات موجود اقتصادي کمک نماید در دوران ریاست جمهوري
کلینتون − اسفند -1373 صدور فرمان اجرایی -12975 ممانعت امریکا از ارائه کمکهاي مالی، مدیریتی یا نظارتی اشخاص
امریکایی در توسعه منابع نفتی ایران - - 1996 - 1375 − تصویب قانون مجازات ایران و لیبی - قانون داماتو - توسط کنگره امریکا
− در حال حاضر تحریمهاي جدید اقتصادي از سوي امریکا بر ضد ایران در ماجراي پرونده هستهاي دیده میشود و این کشور میکوشد با بهکارگیري این ابزار، روند دستیابی ایران به انرژي صلحآمیز هستهاي را متوقف نماید. قطعنامههاي صادره از سوي شوراي امنیت سازمان ملل متحد به شماره 1737و 1747مؤید این مطلب است.
همانگونه که مشاهده میشود، کشور ایران در طی سه دهه اخیر همواره در معرض آسیبها و پیامدهاي ناشی از اعمال تحریم امریکا در زمینههاي مختلف بوده است که یکی از صنایعی که به طور جدي تحت تأثیر آثار زیانبار تحریمهاي یادشده قرار گرفته، صنعت حمل و نقل هوایی کشور میباشد. به موجب قانون داماتو که به طور سالیانه تمدید میشود و نقطه عطفی در سیر تاریخی اقدامات امریکا علیه کشورمان محسوب میشود، صادرات آن دسته از کالاها و خدمات و فناوري به جمهوري اسلامی ایران که کشور امریکا بیش از %10 در آن سهیم باشد ممنوع و براي ناقضین قانون مذکور مجازاتها و محدودیتهایی از سوي دولت امریکا اعمال خواهد شد. این قانون براي جاري ساختن قوانین داخلی خود در عرصه بین المللی بوده و هدف آن دور ساختن اروپاییان و شرکتهایشان از بازار پرسود ایران و بازداشتن ایران از دستیابی به فناوريهاي پیشرفته هوانوردي بود.
براساس قانون یادشده و نیز دستورات اجرایی صادره از سوي رئیس جمهور وقت امریکا، سازندگان امریکایی یا سایر شرکتهاي هواپیمایی نمیتوانند هواپیما، موتور هواپیما و قطعات یدکی اعم از نو یا مستعمل را به شرکتهاي هواپیمایی ایرانی یا سایر شرکتهاي ایرانی یا نهادهاي حکومتی ایران صادر نموده یا بفروشند. همچنین هیچ شرکتی در اروپا یا خاورمیانه نمیتواند تجهیزات امریکاییالاصل را به شرکتهاي هواپیمایی ایرانی حتی اگر آن شرکتها سالیان متمادي تجهیزات امریکاییالاصل را در مالکیت خود داشتهاند، صادر کند. شرکتها در امریکا نمیتوانند به شرکتهاي واقع در اروپا قطعاتی را بفروشند اگر بدانند که آن قطعات به شرکتهاي هواپیمایی ایرانی داده خواهد شد. شرکتها - از جمله شرکتها در اروپا - که خدمات تعمیر و نگهداري براي شرکتهاي هواپیمایی ایرانی ارائه مینمایند چنانچه ارائه خدمات فوق مستلزم نصب و یا جایگزینی قطعات یدکی امریکایی باشد، نمیتوانند این خدمات را ارائه نمایند. امریکا حتی تهدید کرده است اگر شرکتهاي اروپایی کار تعمیراتی هواپیماهاي ایرانی را انجام دهند ارائه قطعات یدکی به آنها را متوقف خواهد نمود. از سوي دیگر شرکت جنرال الکتریک بهعنوان یک سازنده موتور هواپیما در جهان تهدید کرده است که ارائه سرویسها به لوفت هانزا، ایرفرانس، قعل و خطوط هوایی ترکیه را متوقف خواهد نمود اگر این شرکتها تعمیرات شرکتهاي هواپیمایی ایرانی را که مستلزم استفاده از قطعات جنرال موتور باشد، انجام دهند. این تهدید باعث شد که شرکتهاي یادشدهسریعاً ارائه خدمات تعمیراتی به ایرانیها را متوقف نمایند. از سوي دیگر در سال 2004 شرکت امریکایی بوئینگ درخواستی براي حکومت امریکا مبنی بر بررسی وضعیت ایمنی هواپیماهاي مسافربري ایرانی و در صورت لزوم تحویل قطعات یدکی به شرکتهاي یادشده فرستاد که حکومت امریکا هیچ پاسخی به این درخواستها نداد. این در حالی است که مقررات تحریم امریکا مقرر نموده که اداره کنترل روابط خارجی امریکا
- هAًق - باید به صورت موردي در خصوص اعطاي مجوزهاي خاص به منظور تضمین ایمنی هواپیمایی کشوري اقدام نماید. بر این اساس صدور قطعات یدکی امریکاییالاصل و اجزاي آن به ایران نه فقط براي هواپیماهاي بوئینگ بلکه همچنین براي هواپیماهاي غیرامریکایی نظیر ایرباس که برخی از قطعات آن مانند موتور این هواپیما امریکایی میباشد، امکان پذیر خواهد
