بخشی از مقاله
چکیده
دورنگرایی خانه، همیشه به معنی داشتن حیاط مرکزی نیست. در بعضی مناطق فضاهای گوناگون یک خانه با عنصری مانند صفه سازماندهی شده و این فضا، حیاط واقعی خانه است. تعداد این صفهها همیشه یکسان نبوده ولی نوع چهار صفه آن بیشتر رایج است. یکی از حوزههای رواج این گونه خانهها شهر زواره است. این تحقیق از نوع کاربردی میباشد و به روش توصیفی انجام گرفته است و تلاش گردیده تا گونهشناسی خانههای شهر زواره مورد توجه و بررسی قرار گیرد. این شهر به دلیل ویژگیهای منطقهای - شهری و معماری در روند بررسی و مطالعهها نقش مهمی دارد. همچنین به خاطر موقعیت منطقهای دشتی میتواند نمونهای بکر از آبادیهای درون دشتی کویری محسوب شود. از لحاظ معماری به علت حفظ اصالتهای عناصر مختلف در شکل کلی ساختمانها، هنوز بیشتر آنها شکل اولیه خود را حفظ کردهاند و میتوان با دقت بیشتری به شناخت گونههای متنوع آن پرداخت. و در آخر با تحلیل مطالب این پژوهش به دستهبندی خانههای زواره در چهار تیپ صفهدار معمولی، ایواندار، حوضخانهای و چهار صفه میرسیم.
.1 مقدمه
زواره شهری است در کنار کویر، شهری که از اعماق تاریخ برآمده است. شهری که از تاریخ عبور کرده، به اسطورهها پیوسته و باز به تاریخ بازگشته است. شهری که هزار شیب و فراز را پشت سر نهاده، هزاران رنگ از روزگاران هزار رنگ را دیده تا به اکنون و امروز رسیده ، زواره شهری زیباست زیرا که زنده است و زندگی زیباست. در این مقاله ابتدا به شناختی کلی از معماری مسکن شهر زواره و چند گونهی رایج خانهها اشاره میکنیم که طرح خانههای زوارهای نسبت به وسعت کم شهر از تنوع زیادی برخوردار است. خانه در زواره مانند اغلب نقاط کویری میبایست پناهگاهی مناسب در برابر هوای گرم و خشک تابستان و سرد و خشک زمستان باشد. بر همین اساس سازماندهی کلی فضاهای آن نیز تا حد زیادی شبیه به دیگر نقاط کویری است. و بعضی از گونههای موجود مثل »حوضخانهای« و »سه قسمتی«کاملاً با دیگر نقاط برابری دارد. جهت خانههامعمولاً رو به قبله بوده و با در نظر گرفتن بادهای مختلف محلی ساخته شده است. سازماندهی کلی فضاها در نمونههای رایج خانههای زواره در دو شکل مختلف صورت گرفته است. حیاط عنصری مهم در سازماندهی خانههای چند قسمتی و حوضخانهای است و در خانههای معروف چهار صفه، صفهها با دو محور اصلی متقاطع و عمود بر هم فضاهای دیگر را سازماندهی کردهاند. در چهار طرف این صفهها اتاقهای مختلف با عملکردهای گوناگون قرار گرفته است.
.2 بررسی شرایط آب و هوایی شهر زواره
شهر زواره جزء مناطق گرم و خشک است که دارای بافت متراکم و فشرده میباشد. بررسی ساختمانهای قدیمی این شهر نشان میدهد که در طراحی ساختمانها توجه به انرژی خورشیدی، رطوبت، دما و باد کافی با ظرافت تمام انجام شده و بافتها ی فشرده و مصالح سنگین و رنگ ساختمانها و طراحی پنجرهها و منافذ، همه و همه نشانههایی از مهارت نسل گذشته در تطابق معماری با محیط است. - رضا شاطریان- اقلیم و معماری ایران - در پلانهای متراکم و فشرده تلاش شده است تا نسبت سطح خارجی ساختمان به حجم آن کم باشد. این امر سبب میشود میزان تبادل حرارت از طریق جدارهها چه در تابستان و چه در زمستان به حداقل برسد و تا حد زیادی از نفوذ حرارت به داخل ساختمان در تابستان و اتلاف آن در زمستان جلوگیری میکند - مرتضی کسمایی- اقلیم و معماری - . با توجه به وسعت کم شهر خانههای زواره از تنوع زیادی برخوردارند که میتوان آنها را در چهار نوع دستهبندی نمود:
-1 خانه های صفهدار معمولی - خانه های صفه دار با یک جبهه و دو جبهه ساختمانی - -2 خانه های ایوان دار، -3 خانه های حوضخانه ای، -4 خانههای چهار صفه.
.3خانه های صفه دار معمولی .1,3خانه های صفه دار معمولی با یک جبهه ساختمانی
فضاهای این نوع خانه ها ترکیبی ار صفه و اتاق است که در یک طرف حیاط قرار دارد. سادهترین نمونه برداشت شده شامل یک صفه و اتاقی در پشت آن و راهرو در کنار حیاط میباشد . گسترش این صفه ها و اتاقها در کنار حیاط در 2، 3 یا 4 دهانه اتفاق افتاده است. صفه ها در وسط، پشت و یا در کنار چند اتاق قرار گرفته است.
.2,3 خانه های صفهدار با دو جبهه ساختمانی:
از ویژگیهای خان های حیاطدار در تمامی نقاط ایران، گسترش و قرارگیری فضاهای گوناگون در جبهه های مختلف حیاط است. در انواع ساده آن به دلیل عرض کم حیاط فضاها در دو جبهه روبروی هم ساخته شده که در گسترش بیشتر، این فضاها در هر جبهه به 2 الی 3 فضا افزایش یافته است . در انواع دیگر، فضاها به صورت L شکل گسترش یافته است و اتاقها از طرف طول یا عرض خود در کنار حیاط قرار گرفتهاند. در این نوع روبروی فضاهای ساخته شده در جبهه شرقی ایوانچه هایی در جهت ایجاد نظم و استفاده در اوقاتی از روز ساخته شده است.
.4خانههای ایواندار:
در بعضی موارد خانهها علاوه بر داشتن صفه و اتاقها، دارای فضایی نیمه باز ستوندار در شکلهای مختلف در جلوی اتاقها میباشند که این نمونه خانهها در زواره نوع غالب نمیباشد. ایوان معمولاً در قسمت شمالی حیاط، در جلوی اتاق جای دارد. در نمونههای ساده، ایوانصرفاً در جلوی هر اتاق است و از داخل آن به دیگر فضاها راه نیست و در نمونهای دیگر ایوان ارتباط با دیگر فضاها را به چند طریق برقرار میسازد. اما در نمونه متداول ایوان به صورت سرتاسری در جلوی چند اتاق قرار میگیرد و ارتباط تمامی اتاقهای پشت آن را میسر میسازد. در این گونه از خانهها ترکیبی از اتاق، صفه، ایوان را در دو حیاط اندرونی و بیرونی مشاهده میکنیم. این فضاهای نیمه باز- فضاهایی هستند که از دو یا سه طرف محدود و در یک جهت رو به فضای بیرون باز است. این میان ایوان مهمترین آنها میباشد چرا که هم به لحاظ فرمی و عملکردی و هم به لحاظ ساختاری معماری خاص خود را داشته است. در معماری سنتی فضاهای نیمه باز به عنوان فضای گذار و ارتباط دهندهی دو فضای باز و بسته نقش ایفا میکنند. - حائری، محمد رضا - ایوان در فصول گرم بسیار کاربرد دارد و عملکردهای فراوانی از جمله: غذا خوردن، خوابیدن و ... در آن اتفاق میافتد. همچنین باعث تعدیل هوای اتاقهای پشت خود در فصول گرم میگردد و از لحاظ اقلیمی ارزشهای زیادی دارد. ایوان از لحاظ تزئینات به عنوان نقطه اتصال شاه نشین و تالار با حیاط فضای مهمی است که در ایوان طاق برافراشته و مقرنس زیر آن تصویری از متعالیترین هنری است که یک استادکار در ذهن دارد - صارمی و رادمرد، ص . - 3
.5 خانه های حوضخانه ای:
این نوع خانه یکی از گونههای تقرباًی رایج در زواره است. این نوع خانه ترکیبی از یک اتاق سه دری، یا پنج دری و یا ارسیو معمولاً به شکل شکم دریده است که فضاهای جانبی مثل راهرو، ایوانچه و یاتاق دارد. معمولاً در دو جبهه حیاط آن، فضاهای تابستانی و زمستانی قرار گرفته است که اتاق شکم دریده اتاقی تابستانیاست و معمولاً با بازشدن ارسی یا چند در و پنجره ارتباطی با حیاط ایجاد میکند. به طوری کلی خانههای حوضخانهای حد فاصل خانه های صفهدار ساده و نوع چهار صفه میباشند . حوضخانه نوعی بنای مسکونی میباشد که با طرحینسبتاً ساده به عنوان اقامتگاه تابستانی برای بهرهبرداری در فصل گرما ساخته میشدهاند. حوضخانها عموماً دارای مشخصه و شرایط زیر بودهاند:
1. در نقطهای ساخته میشدهاند که یک رشته قنات به صورت دائمی از آنها عبور میکند.
2. اطراف آن به صورت مشجر و یا حداقل اراضی کشاورزی باشد.
3. پلان مقطع هاآن عموماً مربع شکل و بعضاً مربع مستطیل میباشد.
4. در وسط همه آنها بدون استثناء یک حوض است.
5. به نسبت تمکن مالک، حوضخانه دارای دو یا چهار اتاق در دو طرف حوض بوده است.
6. خانه های چهار صفه:
شاخصترین نوع خانه های زواره، گونه های چهار صفه است.
صفه یا چفته به معنی خمیده یا طاقدار میباشد که این خانهها در تابستان خنک بوده و در زمستان نیز سرما و برف، ساکنین آن را اذیت نمیکرده است، و درواقع فضای مرکزی عملکرد حیاط را داشته است. خانههای چهار صفه در نقاط مرکز ی ای ران بخصوص در زواره ساخته شدهاند. قدمت خانههای چهار صفه به قبل از اسلام میرسید چهار صفه به صورت صلیبی در مرکز است و چهار گوشه آن اتاقها قرار میگیرند . ترکیب کلی فضاهای این خانهها نیز مشتمل بر چهار صفه - چهار پشکمه - همراه با اتاقهای کنار آن است. یکی از ویژگیهای خانههای چهار صفه، باز شدن یک صفه به ایوان یا مهتابی است. صفه موسوم، به صفه باغچه مستقماًی و یا به وسیله یک در با فضاهای یاد شده ارتباط دارد. فضاهای خانه چهار صفه اسامی گوناگون دارد. برای مثال، صفه و اتاق رو به حیاط و باغچه در اصطلاح صفهی باغچه و اتاق باغچه گفته میشود یا صفهای که با ورودی ارتباط دارد صفه دالان و صفهها و اتاقهایی که در انتهای ساختمان قرار دارد به نام صفه یاتاق تَهی - انتهایی - خوانده میشود . فضای وسط هم میان خانه نام دارد. هر کدام از صفهها عملکردی خاص دارند. صفه باغچه محل کار و نشیمن عصرهای تابستان، صفه دالان برای روزهای تابستان و صفه تهی محل انبار و استفاده در زمستان بوده است.
گسترش دیگر این نوع خانهها به صورت کوشک بوده است. با بزرگ شدن ابعاد خانه چهار صفه و گسترش فضاهای آن، قادر به پوشاندن فضای وسط نبودند و این فضا به حیاط تبدیل شده است. در طرح جدید در دو طرف حیاط صفه و دو طرف دیگر، اتاقها قرار گرفتهاند. در سیمای کلی شهر زواره طاقهای برجسته میان خانه در خانههای چهار صفه خود را از دیگر خانهها متمایز کرده است - جهانگیر شریفی - زواره - به طور کلی به بررسی دو طرح از چهار صفهها، که از جهاتی با هم متفاوتند میپردازیم:
-1چهار صفه هایی که در چهار طرف صفه ها، اتاقهایی با ابعاد مختلف دارند؛ که در این نوع بنا با توجه به یکسان نبودن ابعاد صفه ها، اتاقها نیز اندازههای یکسان ندارند و در مجموع به صورت طولی یا عرضی در کنار صفه قرار گرفتهاند .
-2چهار صفه هایی که در چهار طرف صفهها، اتاقهایی با ابعاد مساوی و منظم دارند؛ در این نوع بنا اندازهی اتاقها متناسب با ابعاد صفهها ساخته شده است.
خانه های چهار صفه تا دو طبقه نیز گسترش یافته است به طور کلی طرحهای خانه های چهار صفه نسبت به محل قرارگیری و نیازهای ساکنان آن دارای تنوع خاصی است که با بررسی تعداد زیادی از خانه های به جا مانده در بافت قدیم آن میتوان نکات جالب دیگری را اخذ نمود.
.7 نتیجه گیری :
به طور کلی میتوان گفت که مهمترین عوامل موثر در طراحی شهرها اقلیم میباشد. که در ایران معماری بناها و شهرها در اقلیم گرم و خشک یکی از بارزترین و مشخصترین نمودهای تأثیر اقلیم بر فرمگیری و شکلگیری شهر و بناهاست. که بر این اساس ویژگیهای خانه های مسکونی زواره را میتوان به صورت ذیل مطرح نمود:
