بخشی از مقاله
چکيده :
در پاسخ به اين سوال که برنامه ريزي کالبدي در معماري به چه معناست مي توان به زبان ساده چنين گفت : برنامـه ريزي کالبدي يعني اينکه معمار بتواند سرمايه هايي که عمدتا در معماري از جنس فضا و زمين مي باشند را برحسـب نيـاز هر فعاليت به آن اختصاص دهد. شايد يکي از مهمترين مباحث در حوزه معماري و طراحي توجه به همـين موضـوع يعنـي تصميم گيري براي ساختن و نساختن باشد تا انسان بتواند برحسب نيازي که دارد به تعالي و آرامش برسد.
برنامه ريزي کالبدي در معماري مي تواند حاصل عوامل متعددي باشد که در اينجا مي توان به دوعامل اصلي اشاره داشت
١- منطق ،قوانين و عدد و رقم
٢-فرهنگ ,آداب ورسوم ،ارزش ها ومعنا
امروزه عدم توجه به دو عامل بالا در برنامه ريزي کالبدي معماري وسرانجام طراحي معماري، باعث بـروز ناهمـاهنگي ها وناهارموني هايي شده است که مي توان در نگاه جامع هم در سيماي شهري و هـم در طراحـي پـلان مشـاهده کـرد.اين مقاله سعي دارد تا با برسي تطبيقي در بين دوخانه سنتي در دو دوره زماني مختلف توجه و اهميت برنامه ريزي کالبـدي را در معماري و طراحي خانه نشان دهد.روش پژوهش در اين تحقيق ابتدا به صورت تحليل محتوايي به منظـور درک صـحيح از موضوع صورت مي پذيرد و در قدم بعدي مطالعات تطبيقي و به صورت همبسته از موضوع بوده تا بتوان به نتيجيه گـري در باب موضوع پرداخت .
واژگان کليدي:برنامه ريزي کالبدي- معماري-خانه امانيان -خانه ترقي
مقدمه
اهميت برنامه ريزي کالبدي در معماري زماني براي يک معمار مشخص مي شود که بداند تغييراتي را که در کالبد يک خانه اعمال مي کند تا چه حد منجر به تغيرات رفتاري اعضاي يک خانه و خانواده و حتي جامعه مي شود.
خانه مکاني است که انسان اولين تجربه فضايي را در آن درک مي کند.فضايي که اغلب خاطرات او در آن شکل مي گيـرد و بدان تعلق فضايي پيدا مي کند.همچنين مکاني است که اغلب دستاوردهاي انسان درآنجا به دست آمده و مي تواند تـا حـد زيادي در رشدو بالندگي و البته هبوط يک انسان و جامعه موثر باشد.فرهنگ و آداب و رسوم عـواملي هسـتند کـه در طـي تاريخ بر معماري خانه ها تاثير گذاشته اند.تاثيراتي که عمده آن مربوط به برنامه ريزي کالبدي در خانه ها شده است .
اگرچه در معماري خانه هاي سنتي ما، طراحي به واسطه مدول و پيمون باعث شده است که تغييـرات چنـداني در برنامـه ريزي فضاها رخ ندهد اما عوامي مانند اقتصاد،اقليم ،فرهنگ ناشي از هر دوره و حتي تکنولوژي ساخت توانسته تاثيراتي را در برنامه ريزي کالبدي فضاها بگذارد.
درادامه به معرفي خانه هاي امانيان و ترقي و همچنين الگوي گودال باغچه پرداخته وسپس به مطالعه تطبيقي دوخانه مي پردازيم .
عکس ١:توجه به برنامه ريزي کالبدي در خانه مرتاض يزد
عکس ٢:سيماي بافت تاريخي شهر يزد برگرفته از برنامه ريزي کالبدي معماري و شهري
خانه امانيان يزد
موقعيت بنا ميدان بعثت
اين خانه در خيابان قيام -محله گودال مصلي-کوچه ملاحسن جنب مسجد ملا اسماعيل واقع شده است
تاريخچه بنا
اين بنا متعلق به دوره قاجار مي باشد
شکل ١:موقعيت خانه امانيان در بافت شهر يزد
مشخصات و خصوصيات بارز بنا
اين خانه در محله گودال مصلي و در برزن ميرقطب قرار گرفته است .اين خانه داراي يـک حيـاط کوچـک در آسـتانه ورود و يک حياط اصلي از نوع گودال باغچه مي باشد.ورودي اين خانه از طريق يک راهرو بـه حيـاط نسـبتاکوچک متصـل شده و از آنجا دسترسي به حياط اصلي و بقيه فضاها صورت مي پذيرد.فضاهاي خانه در هر چهار جبهه حياط شکل گرفتـه اند.قسمت ورودي در جبهه جنوب شرقي بنا قرار دارد.در جبهه شمال شرقي بنا تالار بزرگي قرار دارد که در سـمت راسـت آن اتاق بادگير و در سمت چپ نيز اتاقي شبيه اتاق بادگير قرار گرفت است .باد گير اين بنـا بـه دليـل امتـداد يـافتن آن تـا فضـاي زيـرزمين ارتفـاع نسـبتا بلنـدي دارد و يکـي از مشخصه هاي اين خانه محسوب مي شود.در نيم طبقـه بالا ودر دوسمت تالار گوشواره ها نيـز قـار دارند.عنصـر شاخص در جبهه هاي شرق و غرب بنااتـاق هـاي پـنج دري مي باشند.در جبهـه شـرق اتـاق پـنج دري داراي آستانه ورودي مي باشد و دسترسـي بـه آن از بـه طـور مستقيم از روبرو و توسط فضاي نيمـه بـاز ممکـن مـي باشد اين در حالي است که دسترسي اتاق پـنج دري در جبهه غرب توسط دالان هاي مجاور اتاق امکانپذير مـي باشد.در جبهه جنوب غربي بنا نيز سه اتـاق وجـود دارد که دوتاي آن ها يک دري و اتـاق وسـطي دو دري مـي باشد و مطبخ نسبتا بزرگي در پشت اين اتاق ها قرار دارد.
شکل ٢:پلان همکف خانه امانيان يزد
خانه ترقي يزد موقعيت بنا
اين خانه در خيابان امام خميني،محله سهل ابن علي(ع ) کوچه شهيد صدوقي جنب خانه رسوليان قرار گرفته است .
تاريخچه بنا
اين خانه متعلق به دوره پهلوي مي باشد
شکل ٣:موقعيت خانه ترقي در بافت شهر
مشخصات و خصوصيات بارز بنا
خانه ترقي در مرکز محله سهل ابن علي يـزد واقـع شـده اسـت .اين خانـه داراي يـک حيـاط و از نـوع گـودال باغچـه مـي باشد.ورودي اين خانه از طريق يک هشتي و راهرويي به حياط متصل مي شود،فضاهاي خانه در سه جبهه آن شکل گرفتـه اند و هشتي ورودي خانه در گوشه جبهه جنوبي آن قرار گرفته است .
در وسط جبهه جنوبي(قبلي)تالار بزرگي است که دو طرف آن دو اتاق کوچک يک دري قـرار گرفتـه انـد.در جبهـه شـرقي خانه ،اتاق بزرگ و اصلي خانه قرار دارد که باتوجه به نزديک بودن آن به هشتي ورودي مي توان عملکرد مهمانخانه را بـراي آن تصو کرد.اين اتاق داراي سقفي با طاق آهنگ است .در نماي بيروني اين اتاق در وسط دري بزرگ و چهارلنگه کـه بـالاي ان قوسـي شـکل اسـت وجـود دارد و در دو طـرف آن دو در کوچک دولنگه قرار گرفته است ،در انتهاي اين جبهه راه پلـه اي وجود دارد و در دوطـرف آن دو در کوچـک دولنگـه قـرار گرفته است ،در انتهاي اين جبهه راه پله اي وجود دارد که راه اصلي دسترسي به گودال باغچه مي باشد
در جبهه غربي بنا سه اتاق قرار گرفته است کـه بـين آن هـا راهرويي وجود دارد.ورود به اتاق ها از داخل همـين راهروهـا ميسر مي شود.نماي اين اتاق ها تاحـدي شـبيه اتـاق جبهـه شرقي خانه است بـه طـوري کـه دو اتـاق کنـاري يـک دري هستند و اتاق وسط ،دري بزرگ همچـون اتـاق بـزرگ جبهـه شرقي دارد
پلان همکف خانه ترقي
الگوي گودال باغچه
بافت شهر يزد نمونه اي ازشکل گيري شهر براساس آب پنهان است .بطوريکه عبور مسيرهاي قنات از طبقات زيـرين سطح زمين و نياز دسترسي به آب سبب بوجود آمدن بافت پيچيده اي شده است "سهولت در امر دسترسي به آب در داخل خود خانه نيز سبب بوجود آمدن فضايي به نام گودال باغچه بوده است .چنين فضايي در برخي از خانه ها به اندازه يک طبقه و در برخي ديگر از خانه ها تادوطبقه عمق دارد.
حياط هاي گودال باغچه در پلان به شکل هاي مربع ،مستطيل و يا هشت ضلعي مي باشد.يکي از فضا هـاي شـاخص اين نوع حياط حوض خانه است که مشرف به حياط مي باشد.عمدتا فضاهاي شکل گرفته در اطـراف حيـاط گـودال باغچـه براي زندگي اهالي خانواده طراحي شده است ،ولي گاهي فضاهاي خدماتي نيز در کنار آن ديده مي شود.
در اغلب گودال باغچه ها به عکس حياط هاي ديگردر وسط حياط ،حوض آب ديده نمي شود و گاهـا جويهـايي کـه مسير عبور آب قنات است در آن وجود دارد.معمولا قسمت عمده حياط گودال باغچه را باغچـه هـاي بزرگـي تشـکيل مـي دهند که درختان کاشته شده در آن ها خود را تاحياط بالا مي کشانند و سرسبزي را به آن حياط نيز مي برند.
مطمئنا عوامل بسياري در پيدايش و شکل گيري حياط ها به صورت گودال باغچه نيز تاثير گذار بوده اند که شايد برخـي از آنها براي ما نامعلوم باشد ولي طبق شواهد و مطالعات صورت گرفته در اين زمينه مي توان به برخـي از ايـن عوامـل اشـاره کرد:
_توپوگرافي زمين ،يا وجود گودال هايي در زمين قبل از ساخت خانه
_وجود خاک مناسب براي کندن در محل احداث خانه (چنان که در محلاتي که داراي خاک سفت و غير قابل کندن مانند سنگ چلو بوده اند،کمتر ما خانه هاي گودال باغچه مشاهده مي کنيم .)
_دستيابي به آب هاي زيرزميني
_ايجاد فضايي خنک با رطوبت مطلوب جهت استفاده در فصول گرم و خشک سال
_تبديل فضاهاي زيرزمين به فضاهايي با نور مناسب و ديد به حياط جهت سکونت
_جداکردن عرصه هاي بالا و پايين و خصوصي تر کردن فضاهاي زيرين خانه
