بخشی از مقاله
چکیده:
در شهر اسلامی زواره که چ ه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام دارای قدمت و آثار تاریخی ارزشمند بسیاری است بعد از اسلام شاهد ساخت مسجد جامع زواره در قرن ششم و به عنوان اولین مسجد چهارایوانه ایران هستیم . اندازه و مقیاس متفاوت مسجد جامع نسبت به سایر عناصر شهری و همچنین عملکرد و اهمیت مذهبی، اجتماعی و نیز قدمت و سبک معماری خاص، آن را به عنوان مهم ترین نشانه و محور اصلی شهر زواره مطرح کرده است که سایر ابنیه عام المنفعه مانند بازار، کاروانسرا و حسینیه ها و ... چه از لحاظ فرم و شیوه معماری و نیز انتخاب مصالح و به لحاظ مکان شکل گیری بر محوریت و مرکزیت مسجد جامع شکل گرفته و بر آن تاکید می کند.
کلمات کلیدی: شهر اسلامی- زواره- مسجد جامع- نشانه شهر- بناهای عام المنفعه
مقدمه:
زواره شهری در دل کویر و با قدمتی دیرینه در دل تاریخ است. شهری که از تاریخ عبور کرده و به اسطوره ها باز گشته است . این شهر دارای آثار تاریخی بسیاری با قدمتی کهن جه از قبل و پس از اسلام می باشد.
یکی از شاهکارهای معماری این شهر مسجد جامع ی با قدمتی هزار ساله است که اولین مسجد جامع چهار ایوانه ایران به محسوب می گردد . پس از شکل گیری مسجد جامع ، بناهای عام المنفعه دیگری همچون بازار و حس ینیه های زواره ودیگر عناصر شهرهای اسلامی نیز در اطراف مسجد جامع در شهر اسلامی زواره شکل گرفته است .که در این میان مسجد جامع به عنوان محوریت و الگوی شکل گیری بناهای عام المنفعه زواره مطرح بوده است.
در این مقاله به بررسی تاثیرات مسجد جامع بر شکل گیری بناهای عام المنفعه اطرافش خواهیم پرداخت.
جغرافیای تاریخی و عمومی زواره
زوارِه شهری کوچک در حاشیهٔ جنوبی دشت کویر ایران است. این شهر (در مختصات جغرافیایی 33 درجه و26 دقیقه شمالی و 56درجه و52 دقیقه شرقی ) در فاصلهٔ 120 کیلومتری شهر اصفهان در شمال شرقی استان اصفهان و درمجاورت کویر مرکزی ایران واقع شدهاست. (1)
در مورد وجه تسمیه زواره در منابع تاریخی دلایل متعددی بیان شده است .در برخی از این منابع زواره را به معنای راه دریایی ( زو=دریا ، ره = راه) و برخی دیگر معتقدند که زواره به معنی آتشکده است ؛ وجه تسمیه دیگری که عنوان شده است زواره را
به معنای مکان زوّاره(زیارت کنندگان) میدانند که با توجه به اینکه در دوره ی صفویه برخی از راههای ارتباطی مهم کشور از کویر مرکزی و این شهر عبور میکرده است دلیل بر صحت این مدعا است.((2
نقل قول دیگری صورت پهلوی لفظ زواره یعنی ازوارک را عنوان کرده و آن را به معنای آبادی واقع شده در کنار رودخانه
میداند. قرائنی دال بر صحت این ادعا، از جمله رسوبات به دست آمده در حفاری ها موجود است.((3
زواره همانند بسیاری از آبادی ها و شهرهای کنونی ایران زمین از پیشینه تاریخی طولانی برخوردار است.
از جمله ویژگی های استقرار هسته ی نخستین زواره قرار گرفتن در دشتی که از آبرفت رودخانه های فصلی و سیلاب های جاری از کوهستان های اطراف و قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی و یا مکان برخورد چند راه اصلی و فرعی است.
منبع عکس: منبع شماره 8
در دوران ساسانی زواره مرکز ایالت آبادی قرار داشته است که ویرانی قنات ها موجب خشک شدن این ناحیه گردید ه است.( (4 یاقوت حموی، جغرافی نویس عرب، ضمن این که از وجود خرابه های ساختمان زمان ساسانی در زواره آن زمان سخن می گوید، اضافه می نماید که وضع اقتصادی مردم زواره در دوران ساسانی بسیار خوب بوده است.((5
در نخستین سده ی پس از هجرت ، نواحی اردستان و زواره که در اوج آبادانی خود بود ه، به دست اعراب گشوده شد و به تدریج با مهاجرت عده ای از سادات آل طاهربن علی به آنجا و گرویدن برخی از اهل محل به اسلام، این دین در آن ن احیه رواج پیدا کرد و ساختن مساجد در آنجا آغاز گردید . همچنین آتشکده محله بن کویه زواره در اوایل سده سوم هجری به مسجد تبدیل شد و در اواخر همان سده نخستین مساجد جامع در اردستان و زواره ساخته شده ا ست. در قرن پنجم هجری جنبشی در گرایش به تصو ف در این نواحی پدید آ مد. بیشترین آثار تاریخی به جا مانده در زواره مربوط به دوره سلجوقیان است؛ از جمله تکمیل مسجد بن کویه (پامنار) و تاسیس مسجد جامع چهار ایوانه زواره در این دوران صورت گرفته است.
در قرن هفتم هجری حمله هولاکوخان به زواره باعث آوارگی اهالی به خصوص سادات طباطبایی می گردد.((5
همانطور که ذکر گردید زواره در سیر تاریخی خود دستخوش تغییرات در دوران قبل و بعد از اسلام بوده است. اما با وجود آن ما شاهد وحدت و یکپارچگی خاصی چه در بین عوامل و عناصر تشکیل دهنده شهر و چه بین این عناصر و محیط اطرافش هستیم. و دلایل ایجاد کننده این وحدت عواملی چون تشابه در فرم های اصلی، تکرار عناصر معماری، پیوستگی بافت شهر،
توسعه افقی شهر و ارتفاع هماهنگ عناصر معماری و وحدت در مصالح و رنگ ساخ تمان هاست .انطباق شکل، عملکرد، مفهوم و کیفیت های فضایی مجموعه باعث ایجاد هویتی خاص برای مجموعه شده است.((6
شهر زواره از محله های مختلف ، نشانه ها و گره های متفاوت اما هماهنگ و دارای وحدت و یکپارچگی منحصر بفرد خود است.
در شهرهای سنتی ایران محله غالباً به عنوان یک واحد اجتماعی متشکل از تعدادی واحد همسایگی است که هر واحد همسایگی از تعداد خاصی خانه های مسکونی تشکیل شده است. و سایر فضاها مانند حسینیه و بازارچه، حمام، مدرسه و ....
مکمل آن می باشند و بسته به اندازه و سطح اقتصادی ساکنان در اندازه و شکل های مختلف ساخته شده اند.
شهر زواره متشکل از دو بخش اصلی درون و بیرون حصار می باشد، که بخش قدیمی تر شهر در درون حصار قرار د ارد و از ده محله و قسمت بیرون حصار از سیزده محله تشکیل شده است.
نشانه ها عوامل ایجاد وحدت و شخصیت خاص در شهر هستند که از ویژگی های مهم آن ها، تسهیل در ایجاد احساس مکان،
جهت یابی و وضوح و خوانایی محیط است . نشانه ها در مقیاس های مختلف می توانند مورد تشخیص و شناسایی قرار گیرند؛
و شامل مقیاس شهری، محله ای و یا حوزه های کوچک تر واحدهای همسایگی هستند .مهم ترین نشانه زواره در مقایس
شهری، مسجد جامع شهر است که مقیاس و اندازه ای متفاوت از سایر ساختمان های شهر داشته، و به عنوان عنصری
مشخص و متمایز در سیلوئت شهر نمایان است.
گره های شهر زواره نیز در مقایس های مختلف قابل تشخیص هستند که مهم ترین آن ها مسجد جامع شهر ، حسینیه ها،
مراکز محلات، ورودی های شهر و میدان ها می باشند.
منبع عکس: منبع شماره 16
پلان شهر متشکل از یک شبکه ی راه های اصلی به صورت شطرنجی ارگانیک که در داخل آنها بلوک های شهری در اندازه های مختلف و به صورت متنوع ساخته شده اند. شهر زواره به بلوک های نامنظم در بین شبکه شطرنجی ارگانیک راه ها با فرم های مختلف تقسیم شده است . به علت درون گرا بودن ساختمان ها و پیوستگی آن ها به یکدیگر و تظاهر بیرونی واحدهای معماری به صورت دیوارهای پر، بلوک های شهر به صورت واحدهایی پیوسته به نظر می رسند . سرپوشیده بودن راه ها در بعضی از قسمت ها به خصوص بازار شهر باعث پیوستگی کل شهر به یکدیگر شده است . مهم ترین عوامل موثر در نظام تقسیم زمین، شرایط طبیعی مانند توپوگرافی و وضعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنان شهر است (7).
