بخشی از مقاله
چکیده:
بحران انرژی و گرم شدن کره زمین،ضرورت صرفه جویی در مصرف انرژی های تجدید ناپذیر را مشخص می کند، امروزه با توجه به محدودیتهای منابع انرژی فسیلی وبحران انرژی وهمچنین مصرف بیش از 40 درصدی انرژی توسط ساختمان،توجه به روشهای فعال و غیر فعال در جهت بهینه سازی مصرف انرژی در بخش ساختمان از اهمیت خاصی برخوردار است.به نظر می رسد یکی از عوامل موثردر مصرف سوخت ،تاثیر اقلیم در معماری است که نحوه شکل گیری بنا،جهت گیری بنا و مصالح مورد استفاده در بنا را دربر می گیردبررسی ویژگی های کالبدی در بافت شهری و روستایی درمعماری سنتی ،نشان می دهد که در طراحی معماری علاوه براستفاده از انرژی های طبیعی از شرایط مطلوب اقلیمی نیز استفاده شده که در نتیجه مصرف انرژی های تجدید را دراین بافت به حداقل می رساند.
با مطالعات انجام شده در معماری سنتی اقداماتی برای استفاده از اقلیم در مصرف انرژی انجام شده که هدف از این اقدامات خودکفایی در تامین مواد و انرژی تجدیدپذیر می باشد که یکسری راهکار برای رسیدن به این مورد استفاده قرار گرفت که عبارتند از،استفاده مواد و منابع انرژی موجود در منطقه،تا حد امکان استفاده از مصالح بوم آورد در ساختمان ها،استفاده از گونه های بومی گیاهان،استفاده از منابع موجود برای گرمایش وسرمایش بصورت طبیعی مثلا استفاده از سایه درختان،یا گودبرداری زمین و قرار دادن قسمتی از خانه در زمین جهت استفاده ازگرما زمین در فصول سردمی باشد.پژوهش حاضر حاصل مطالعه کمی بررسی 30 نفر با میانگین سنی 40 تا 75 سال ساکنین روستای سرچشمه از توابع شهرستان لاهیجان می باشد.
کلید واژگان :معماری سنتی، برونگرایی، اقلیم، زیباشناسانه، صرفه جویی درمصرف انرژی
-1 مقدمه
قرن 21 ، قرن بحران انرژی بوده که تاثیر آن در همه عرصه های علمی ، پژوهشی بارز و نمایان است - طاهباز،. - 1389 در این راستاحوزه معماری نیز مستثنی نبوده و معماران همگی در این تلاشند که با روشهای معماری و عناصر امروزی بتوانند بخش اندکی ازبحران انرژی را در حوزه ساختمان حل کنند - فدایی قطبی، - 1392،معماران با مطالعات و بررسی های فراوان در این حوزه ، رابطه متقابل بین معماری سنتی و مصرف انرژی را بدست آوردند - فتوحی،زهرایی.. - 1391 در این بین معماری سنتی استان گیلان و شاخصه های اقلیمی آن ، مورد توجه برخی از معماران قرار گرفته است ، که در این مقاله شهر لاهیجان،نمونه موردی روستای سرچشمه مورد بررسی قرار گرفت.
مطالعات در راستای تاثیر اقلیم در بناها مانند خانه های چهار فصل در مناطق گرم و خشک، که طبق فصول مختلف سال جابه جایی اهل خانه از شمال به جنوب صورت می گیرد، در خانه های منطقه شمال نیز جابه جایی فصلی صورت می گیرد بدین ترتیب که درطی فصل سرد اهم فعالیت ها در اتاق طبقه اول صورت می گیرد ولی در طی فصل گرم این فعالیت ها در ایوان و مخصوصا ایوان طبقه دوم - تلار - و اتاق طبقه دوم - تلار اتاق - انجام می شودو ز سویی دیگر برخی از محققان تیپولوژی بنا از لحاظ نیازهای خانواده را مورد بررسی قرار دادند ، محرمیت ها و تقسیم بندی ها وروابط اجتماعی ، دارای مرز ها و محدودیت های نامرئی می باشد.
شرایط اقلیمی حاکم و اجبار ها ، گونه ساخت خاص خود را تحمیل می نماید .در نتیجه عامل اصلی و موثر در شکل گیری این معماری،اقلیم بوده و روابط خانوادگی با در نظر گرفتن این محدودیت شکل گرفته است - دیبا، - 13 : 1372
معماری شهر لاهیجان،کمتر مورد توجه قرار گرفته است .به نظر می رسد معماری این منطقه از مصالح مورد استفاده تا فرم کلی بناتحت تأثیر محیط پیرامون می باشد - جلیلیان،موسوی. - 1392، برای شناخت این معماری باید تأثیر عوامل اقلیمی بر ساخت و ساز ابنیه این منطقه مورد بررسی قرار گیرد - ملک حسینی،ملکی. - 1390، لذادر این تحقیق پس از معرفی خصوصیات اقلیمی این منطقه، به تأثیر اقلیم بر شکل گیری معماری متفاوت این نقطه از کشورو درنتیجه تاثیر آن در مصرف انرژی پرداخته شده است - فدایی قطبی. - 1392، در حقیقت هدف از این تحقیق، یافتن چگونگی تأثیراقلیم بر شکل گیری فضاها و تاثیر این شکل گیری در مصرف انرژی در فضاهای مسکونی می باشد - قربانی، لشگری. - 1390 .برای رسیدن به پاسخ این سوال، سوالات دیگری نیاز به بررسی خواهند داشت .
از جمله:
-آیا قرارگیری بناها در کنار یکدیگر در بافت شهری و روستایی و نیز چیدمان فضاهای داخلی هر بنا متأثر از نوع اقلیم می باشد؟ -چگونه اقلیم و آب و هوا بر شکل گیری اجزا و عناصر ساختمانی بام، در و پنجره، دیوارها، رنگ بنا و... تأثیرگذار بوده است؟برای رسیدن به پاسخ این سوالات، پس از معرفی اجمالی شهرلاهیجان ، به ذکر خصوصیات عناصر معماری که تاثیربسزایی در مصرف انرژی را دارد و سایر فضاهای مرتبط با زندگی انسان پرداخته و در نهایت به تعدادی اصول و احکام دست یافته ایم که اقلیم نقش موثر در حهت گیری بافت های مسکونی و همچنین مصالح بناهاداشته که هم در جهت ادامه یافتن معیارهای معماری سنتی منطقه و کاهش مصرف انرژی الهام دهنده باشد .تا بدین وسیله با استفاده از نحوه برخورد با اقلیم در بافت های خانه های روستایی گذشته و استفاده از این شاخصه ها بتوانیم مصرف انرژی در خانه های مدرن را کاهش دهیم.
شواهد نشان می دهد که بر اساس بررسی های انجام شده در مقالات - شاخصه های همسازی با اقلیم در مسکن روستائی استان گیلان.منصوره طاهباز،شهربانو جلالیان - ، - تحقیق و تحلیل عوامل تغییر اقلیم طی پنجاه سال گذشته در جنگلهای منطقه خزری.مصطفی جعفری - ، - ارزیابی شرایط اقلیم گردشگری استان های شمالی حاشیه دریای خزر و تاثیر آن در شکل گیری شهرها.صمد فتوحی،اکبر زهرایی - ، - مطالعه تغییر اقلیم در سواحل دریای جنوبی خزر به روش من-کندان.قاسم عزیزی - روش پرسشنامه ای،تحلیلی آماری مناسب برای تحقیق می باشد که در استان گیلان،شهرستان لاهیجان،روستای سرچشمه،افرادی که در خانه های روستایی قدیمی زندگی کرده اند که بدلایلی هم اکنون از خانه های مدرن استفاده می کنند که اکثریت این افراد بالای 40 سال هستندمورد مطالعه و بررسی قرار گرفت.
-2 عناصر معماری
باران مداوم و رطوبت نسبی زیاد منطقه، عامل اصلی شکل گیری معماری و شهرسازی بومی در این سرزمین است .درچنین محیطی احداث ساختمان باید با راهکار های دقیقی صورت گیرد تا بتواند در برابر طرق مختلف نفوذهای رطوبت به ساختمان مقاومت نماید - رطوبت از سقف و کف - - دیبا ، - 10: 1372 عناصر معماری گیلان عبارتند از:خانه، کوتام، کندوج ، تلمبار خانه عناصر تشکیل دهنده خانه به قرار زیر است:بررسی اتاق :اتاق ها در این شهر چند عملکردی هستند .در یک اتاق عملکردهای خواب، نشیمن، غذاخوری، پذیرایی واحیاناً آشپزی اتفاق می افتد .نکته دیگر فصلی بودن استفاده از اتاق است .اتاق در فصل سرما محل خواب، خوردن و حتی آشپزی است و در فصل گرما، اتاق جای خود را به عناصر دیگری می دهد و همین اعمال یا در ایوان - در صورت نداشتن تلار - - معماریان ،111: 1387 و 113 - یا در بیرون خانه انجام می شود.
بررسی ایوان: ایوان فضایی واسطه و نیمه باز در سلسله مراتب دسترسی از فضای باز به بسته می باشد - تصویر - 1 گونه ای که بیشتر در خانه های شهری دیده می شود استقرار بالکن دور تا دور بنا می باشد .این بالکن ضمن آنکه دسترسی اتاق ها را به یکدیگر تأمین می نماید، مانع از رسیدن باران به بدنه بنا می شود - دیبا، - 10 : 1372 ایوان اصلی بزرگ تر از هر کدام از اتاق های خانه است و به عنوان فضای نشیمن استفاده می شود .این ایوانمعمولاً در جبهه شرقی یا جنوبی ساختمان شکل گرفته - تصویر - 2 و نسبت به سایر اتاق ها در ارتفاع بالاتری واقع می شود تا از چشم انداز بهتر و جریان هوای بیشتری برخوردار گردد - دیبا، - 10 : 1372
بررسی بام شیبدار: به دلیل ریزش مداوم باران، با مها در این منطقه به صورت شیبدار هستند .بدین وسیله از جمع شدن آب باران و یا برف در سقف ساختمان، جلوگیری به عمل می آید. فضای خالی مابین بام شیبدار و سقف در این ساختما نها، محل مناسبی برای انبار نمودن و نگهداری مواد غذایی سالانه است و به گونه ای ساخته می شود که امکان جریان هوا و تهویه در آن وجود داشته باشد - دیبا، - 10: 1372 مراحل تکمیل سازه سقف در تصویر 5 نشان داده شده است .فرم ساده در سقف شیبدار، نه تنها سهولت اجرا را ممکن می سازد، بلکه جمع آوری و دفع آب باران را نیز سهل و آسان می کند .شیب زیاد سقف های گالی پوش، برف سنگینی را که در این منطقه می بارد، به روی زمین می راند .اشکال ساده سقف های شیبدار از به وجود آمدن کنجهای بر فگیر جلوگیری کرده و مانع نفوذ آب حاصل از ذوب برف به داخل بنا می شود.
بررسی تلار: ایوان طبقه دوم و یا سوم، تلار نامیده می شود .تلار به اندازه چند پله از ایوان بالاتر است معمولاً در زیر آن انبار یا طویله قرار می گیرد .و در بعضی نمونه ها زیر آن خالی است . اتاقی که در پشت تلار قرار می گیرد، بالاخانه نام دارد.
در معماری این منطقه، از چوب و الیاف گیاهی بطور عمده استفاده شده است . جنگل های انبوه در کنار مزارع برنج از مهمترین منابع تأمین مصالح ساختمانی منطقه می باشد . نی و" لی " نوعی الیاف گیاهی که برای پوشش سقف از آن استفاده می شوند و ساقه های برنج - کولش - که بصورت دسته هایی به نام فوکو بافته می شود ، عناصر اصلی تشکیل دهنده پوشش سقف ها هستند .در بعضی از نقاط گیلان که امکان تولید سفال وجود دارد، پوشش سفالی در سقف استفاده می گردد .استفاده از تخته های پهن - لته - نیز در مناطق جنگلی برای پوشش سقف کاربرد دارد.
