بخشی از مقاله
بررسی تأثیر اقلیم گرم و مرطوب بر معماري بومی بندرلنگه با تحلیل نمونه هاي موردي
چکیده
در این تحقیق معرفی و شناخت ارزشها و کیفیتهاي کالبدي معماري بومی خانه هاي سنتی در شهر ساحلی خلیجفارس (بندرلنگه) در استان هرمزگان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در معماري سنتی ایران توجه به مسائل اقلیمی حائز اهمیت بوده است و بر کالبد بنا تاثیر بسزایی داشته است در این راستا نمونههاي باارزش معماري مسکونی بندرلنگه به عنوان مجموعههاي با هویت و اقلیمی مورد بررسی قرار گرفته و الگوهاو مفاهیم،رویکردها و نظریه ها، ساختار و نحوه شکل گیري، انتظامات فضایی و رویکردهاي اقلیمی بناها به طور کامل تحلیل شده اند. مهمترین مفهومی که در طی سالیان این بناها را همچنان در یادها نگاه داشته و علیرغم متروك ماندن آن ها حفظ ُشده است همان هویت است که در کالبد آن ها قابل
مشاهده و با تمامی حواس قابل درك است. تمامی این خانه ها حتی با وجود متروکه شدن هویت مسکونی بودن خود را نشان می دهند و با داشتن عناصر و رویکردهاي اقلیمی هویت اقلیمی خود را حفظ کرده اند و با رعایت ویژگی هاي بومی و شهري خود هویت بومی را که ملاك تمایز معماري آن ها از شهرهاي مجاورشان است را نمایان می کنند. که این عنصر در خانه هاي لنگه بسیار شاخص و واضح است.روش تحقیق حاضرتوصیفی_ تحلیلی است ومطالعات آن به روش کتابخانهاي گردآوري شده-است. در نتایج این تحقیق مشخص شد که شاید در معماري معاصر به کارگیري همان عناصر و فضاهاي معماري قدیم ممکن و جوابگو نباشد اما بسیاري از اصول رعایت شده در معماري گذشته را میتوان در معماري مدرن هر شهر الگو قرار داد. اصولی مانند جهت گیري ابنیه و جبهه قرارگیري فضاها در تمام موارد باید رعایت شود با ترکیب رویکردهاي اقلیمی گذشته که اکثرا امروزه نیز قابل اجرا و استفاده است میتوان معماري اقلیمی و بومی را احیا کرد.
واژه هاي کلیدي
بندرلنگه-گرم و مرطوب -معماري اقلیمی-هویت بومی
-1مقدمه
منطقه اقلیمی گرم و مرطوب ایران به صورت نواري باریک از مصب اروند رود در جنوب غربی استان خوزستان تا خـیلج گـواتر در جنوب شرقی استان هرمزگان را در بر می گیرد . در این محدوده تابستان ها نسبتا طولانی است و در زمسـتان هـا فقـط در دو ماه دي و بهمن هوا تا حدي سرد می شود . با وجود اینکه این کناره در مجاورت با دریا واقـع شـده و رطوبـت هـوا در ایـن نواحی بسیار سرد است ولی به علت بارندگی کم ، فاقد پوشش گیاهی می باشد و به جـز نخلسـتان هـا و کشـتزارهاي محـدود اهالی منطقه ، به طور کلی لم یزرع و بی آب و علف است(قبادیان ، 1388، .(68
آب و هواي گرم و مرطوب (سواحل جنوبی ایران) خصوصیات ویژه معماري را براي مقابله با شرایط خود به وجـود آورده اسـت. این خصوصیت نسبتاً در تمام شهرهایی که این آب و هوا را دارند و در یک منطقه زندگی می کنند، یکسان است و براي همین می توان گفت که معماري در یک اقلیمنسبتاً در بخشهایی که به فرهنگ مربوط می شود تفاوتهاي خـود را نشـان مـی دهـد. چنانچــه بافــت ســنتی دبــی نیــز، ویژگیهــاي مشــابهی در معمــاري بــا شــهرهاي حاشــیه خلــیج در ایــران را نشــان می دهد.
خانه هاي بندر لنگه بدلیل ویژگیهاي کالبدي شاخص و ارزنده تر بودن بررسی می شوند. اولین خانه مورد بررسی در بندر لنگه خانه فکري در محله پاکرتی است که یکی از ارزنده ترین خانه هاي بندر لنگه با قدمت حدود 100 سـال (قاجاریـه)می باشـد. خانه دوم خانه سعدي هم در محله پاکرتی قرار دارد و متعلق به اواخر دوره قاجاریه است. سومین خانه در محله مساح از دیگر محله هاي قدیمی بندرلنگه واقع است خانه بهزاد نیز متعلق به دوره قاجاریه است.
-2معماري بومی
اجزاء تشکیل دهنده بناهاي مسـکونی در ایـن منطقـه از عوامـل متعـدد فرهنگـی، اعتقـادي، تـاریخی، اجتمـاعی، اقتصـادي، جغرافیایی، اقلیمی و ... تبعیت می کند.براي بررسی اصول فضایی معماري بومی مـی تـوان چنـد منـزل مسـکونی را همزمـان بررسی کرد و به نتایجی رسید. چهار منزل را در نظر می گیریم. خانه ها در این منطقه یک طبقـه یـا حـداکثر دوطبقـه اسـت (برعکس بوشهر در همین اقلیم)(معماریان .( 1371, ابتدا خلاصه اي از خصوصیات مشترك ذکر می شود سپس بـه تفصـیل و به کمک چند مورد خانه سعدي، خانه فکري و خانه بهزاد که پلانهاي آنها در دسترس است شباهت ها را می یابیم.
2-1پلان
خصوصیات بارز پلان در اینگونه ساختمانها به شرح زیر است:
ـ باز بودن و گستردگی پلان
ـ وجود فضاهاي بسته و نیمه باز، باز
ـ وجود فضاي نیمه باز (سرپوشیده) ایوان
ـ قابلیت گسترش پلان در شرایط ویژه فرهنگی
ـ وسعت پلان در مقایسه با معماري جدید
ـ رعایت اندرونی و بیرونی، اهمیت محرومیت
-جهت اصلی خانه ها به طرف ساحل بوده تا بتواند از بادهاي مناسب (بادکوش) از طرف شرق در صبح، در ظهـور (بـاد قبلـه و بحري) و در شب (باد شمال) بهره ببرند.
2-2مصالح
منظور از مصالح، جنس و کیفیت استفاده از مصالح به کار برده شده در بنا است.
ـ استفاده از مصالح بومی محلی، هم آهنگ براي ظرفیت حرارتی بالا
ـ عدم استفاده از زیرزمین به علت مرجانی بودن بستر بنا و بالا بودن آبهاي سطحی
ـ وجود کرسی چینی (ایجاد سکو) به منظور جلوگیري از نفوذ رطوبت
ـ پوشش سقفها با چوب چندل و الیاف نخل خرما و خاك رس و کاهگل (عایق حرارتی و رطوبتی)
2-3تهویه
چون اقلیم مورد مطالعه گرم و مرطوب می باشد بدین جهت مسائل مربوط به تهویه از اهمیت ویژه اي برخوردار اسـت کـه بـا اتخاذ تدابیر زیر گرما را می توان تا حدودي تعدیل نمود.
ـ فضاهاي بسته با ارتفاع زیاد به منزله انرژي حرارتی جذب شده از طریق بام
دومین ھمایش ملی اقلیم، ساختمان و بهینه سازی مصرف انرژی(بارویکرد توسعه پایدار)
ـ استفاده از دست اندازهاي بلند به دلیل ایجاد سایه پذیري بیشتر و کاهش دما
ـ استفاده از رنگهاي روشن
ـ حیاط مرکزي به طوري که کف حیاط پایین تر از کف خانه می باشد.
ـ استفاده از فضاي سبز بصورت باغچه در حیاط مرکزي
ـ استفاده از ضخامت دیوارها به منظور جلوگیري از نفوذ حرارت شدید به داخل
ـ استفاده از پنجره ها و روزنهایی در مقابل هم براي ایجاد کوران
ـ نحوه استقرار بنا به طوري که از حداقل تابش و حداکثر کوران و تهویه طبیعی استفاده نماید.
ـ به کارگیري بادگیر و اجزاء دیگر بصورت عنصري غالب و چشمگیر در معماري بومی (بادهاي مناسب عبارتنـد از بـادکوش، از طرف شرق در صبحها، باد قبله و باد بحري در ظهر، و باد شمال در شب)
-2-4تقسیم بندي فضاها
پلان ها با فضاهاي باز، نیمه باز و بسته تقسیم بندي شده اند.
2-4-1فضاي باز حیاطها هستند. بعضی مثل خانه فکري و خانه سعدي حیاطی در جلو دارد و حیاط بعدي در قسمت انـدرونی و به شکل سنتی اکثر خانه هاي این ناحیه حیاط مرکزي است (خانه معلمی) یا مثل خانه سعدي در پشت و جلو بنا است خانه فکري هم حیاط مرکزي را دارد و هم ورودي اصلی خانه به حیاط است.حیاطها باغچه هایی هر چند کوچک دارند و به تلطیـف هوا کمک می کنندسازماندهی فضاهاي مختلف با توجه به تأثیر آفتاب و گردش خورشید در فصول مختلف از با اهمیـت تـرین عملکرد حیاط است. حیاط رابط بین فضاهایی با کاربري استراحت ـ خواب و خدماتی نیز هست. در ضمن با توجـه بـه اهمیـت محرمیت، حیاط ضمن فراهم کردن روشنایی و تهویه مناسب، به اهالی منزل امنیت مناسب، براي آزادي فعالیت می داده است. در ان بخش از ایران معمولاً پنجره هاي بخش اندرونی تنها به حیاط باز می شود. پنجره هایی که به بیرون باز مـی شـود. تنهـا
پنجره هایی که در طبقه بالا هستند به بیرون از منزل باز می شوند. پنجره هایی که به بیرون بـاز مـی شـوند تنهـا مربـوط بـه اتاقهــــــــایی هســــــــتند کــــــــه بــــــــه عنــــــــوان بخــــــــش بیرونــــــــی و اتاقهــــــــاي مهمــــــــان می باشند. در نتیجه نما تنها در قسمت ورودي اصلی اهمیت پیدا کرده و بقیه نما به صورت ساده است. نماهاي حیاط انـدرونی اما از طاقنماهاي زیبا و باغچه هاي کوچک و درختان نخل زیبایی و جلوه می گیرد. رنگ نماها نیز روشـن مـی باشـد.فضـاهاي ورودي نیز در این دسته بندي قرار میرندگی. چون اکثراً بدون اینکه دید مستقیم به حیاط اندرونی داشته باشند با هـواي آزاد درارتباطند. سقف، سایه مناسبی براي حفاظت مراجعه کننده از گرما دارد. ورودیهاي اصـلی اکثـراً در جنـوب سـاختمان قـرار دارند (خانه فکري، خانه معلمی، خانه بهزاد، خانه بستکی).
دومین ھمایش ملی اقلیم، ساختمان و بهینه سازی مصرف انرژی(بارویکرد توسعه پایدار)
2-4-2 فضاهاي نیمه باز ایوانها و راهروها هستند. ایوان و راهرو در خانه فکري، سعدي و خانه معلمی و خانه بهزاد در همکـف، حتــــــــــی در بهــــــــــار خوابهــــــــــاي بــــــــــالا دیــــــــــده مــــــــــی شــــــــــود. ایونهــــــــــا در خانه هاي سنتی بندرلنگه و کنگ دیده می شود. این فضاها که نسبتاً عریض هستند، ضمن ایجاد سایه و عدم تـابش مسـتقیم خورشید به قسمت هاي اصلی بنا، کورانهایی با بوجود آوردن تفاوت دما ایجاد می کند. ایوانها فضاهایی را ایجاد مـی کننـد کـه ساکنان ضمن دسترسی به نقاط مختلف در هواي گرم از سایه بهره می گیرند.
2-4-3 فضاهاي بسته نیز کاربري هاي خاص خود را دارد که به ترتیب اشاره می شود هر جبهه مناسـب فصـل معینـی اسـت. بخش شمالی بنا، جبهه رو به آفتاب، است. که بخش تابستان نشین است. قسمت جنوبی بنا جبهه زمستان نشین می باشد.
-3هماهنگی با اقلیم
3-1هماهنگی در عناصر معماري
ایوانها که توضیحات کافی در مورد شیوه استقرار فضایی آن در پلان داده شد. وسعت ایوانها براي بهره گیري از سایه قابل توجه است کاربري دیگر ایوانها محلی براي فعالیت هاي روزانه است. راهروها نیز همین عملکرد را دارند. در ضمن کانالی براي کوران هوا هستند.
بهار خوابها در طبقه بالا از دیگر عوامل بهره گیري از هوا و باد مناسب براي زندگی هستند. معمولاً آنها تزئینات خاصی دارنـد و پنجره هاي مشبک گچی و بازشوهایی تا کف به آنها کیفیت مناسب را براي تهویه هوا می دهند.
بادگیرها ـ به غیر از ایوان و استقرار بنا در جهت خاص و شیوه هاي مناسب در ساختار، بادگیرها از روشهاي دیگري هستند که در این اقلیم شکل گرفته اند. استفاده از جهت بادهاي مناسب و نسیم دریا در ساعات شب (از دریا به ساحل) و روز (از سـاحل به دریا) یکی از هوشمندانه ترین راههاي مقابله با گرماي طاقت فرساي جنوب و منطقه هرمزگـان اسـت. اگرچـه در بوشـهر از بادگیر بسیار کم استفاده شده و شناشیل و طارمه این نقش را بازي می کنند ولی در اکثر شهرهاي خطه خلیج فارس این نمـا دیده می شود.
یکی دیگر از شیوه هاي مقابله با گرماي طاقت فرساي جنوب، اتاقهایی پشت اتاق دیگـر اسـت.این اتـاق بـدون پنجـره و راهـی مستقیم به بیرون، در سایه کامل قرار می گیرد. و از طریق پنجره هایی که به اتاق جلویی خود راه دارد هواي خود را تهویه می کند. این شیوه در منطقه بسیار دیده شده است.
3-2هماهنگی در اجزا معماري
بعضی از دیوارها در طبقه بالا و اکثر دست اندازهاي بام از ساختار خاصی تبعیت می کنند: حدود یک متر بالاتر از کـف مـورد نظر دیوار کمی جلوتر (به طرف داخل) ساخته شده و به این ترتیب باد هنگامیکه از بیرون به آن می خورد مستقیماً به فضـاي مورد نظر وارد می شود. به این ترتیب همیشه نسیم در اتاقهاي طبقه بالا و بخصوص شبها در بام به کف پشت بام هـدایت مـی شود.
پنجره هاي مشبک گچی طبقات بالا که از آن به عنوان بهار خواب بهره می برند که این روش در خانه هاي ایـن منطقـه دیـده می شود.از این پنجره هاي مشبک در بالاي در یا پنجره هاي خانه هاي یک طبقه نیز براي تهویه مناسب استفاده می شود.
-4ساختار سازه اي بناها
ساختار بناها در منطقه با استفاده از مصالح بومی به بهترین شکل خود را با اقلیم هم آهنگ کرده است.
پی ها سنگی می باشد که از کوه تهیه می گردد زیرا بسیار مقاوم تر از سنگهاي مرجانی میباشد. پی ها بعد از کندن زمین بین 1/5 تا 3 متر چیده می شوند. با استفاده از سنگهاي مناسب کف بالا می آید تا نفوذ رطوبت ناشی از آبهاي زیرزمینی (به علـت نزدیکی به دریا) را کاهش دهد. بالا بودن کف بنا با ارتفاعی قابل توجه از کف حیاط به علت بارانهاي سیل آساي منطقه است.
مصالح به کار رفته در دیوارها ـ جنس دیوارها غالباً سنگی و روکار آن گل می باشد. این نوع گل سـفید رنـگ و بسـیار محکـم بوده و گچ محلی و یا گل سرحر نام دارد. این گل مخصوص به سختی سیمان مـی باشـد کـه تنهـا در شـرایط اقلیمـی خـاص مناطق گرم و مرطوب داراي این ویژگی می باشد و پس از قرارگیري در محیط خشـک سـختی خـود را از دسـت مـی دهـد و ذراتش از یکدیگر تفکیک می گردد.
در نعل در گاهها از چوب استفاده می کردند. کنفهایی که دور چوبها پیچیده می شد کمک کرده تا مصالح بـر روي آن گیرایـی داشته باشد.
مصالح به کار رفته در سقف ـ چوبهاي چندل و چوبهاي وارداتی استفاده می کرده انـد در سـقف از تیرچـوبی اسـتفاده شـده و روي تیرهاکه به فاصله 30 سانتی متر (از یک وجب تا دو وجب با توجه به وضعیت اقتصادي صاحب بنا) از یکدیگر قرار دارند و با تخته، فیبر یا حصیر پوشش داده می شود. این تیرهايرعیف بر روي تیرهاي اصلی که اکثـراً چوبهـاي چنـدل کـه محکمتـر است قرار می گیرد. این نوع پوشش علاوه بر زیبایی به دلیل مقاومت در برابر رطوبت، رایج ترین شکل اجرا مـی باشـد.به طـور معمول چوب درخت چندل وارداتی و از ساج (چوبهاي محلی) مقاومتر است. حصیرها از عراق آورده می شـدند. ایـن کنـف هـا نقش خصیر را دارند، بعد روي آن ها لایه قلوه سنگهاي کوچک قرار داده می شود.و بعدها یـک لایـه خـاك رس مرطـوب و دو لایه کاهگل (بطوریکه قشري یکدست و همگن روي چوبها بوجود آید) پوشـش داده مـی شـود. ایـن ترکیـب عـلاوه بـر عـایق
