مقاله مصالح بومی پایدار در اقلیم معتدل و مرطوب

بخشی از مقاله

مصالح بومی پایدار در اقلیم معتدل و مرطوب

چکیده

یکی از موارد قابل توجه در مساکن امروز ایران و جهان مسأله پایداری است. بناهایی که در زمره بناهای پایدار قرار می گیرند، باید ویژگی ها و اصولی درآنها رعایت شود. این اصول عبارتنداز : اصل اول؛ حفظ انرژی: کاهش نیاز ساختمان به سوختهای فسیلی، اصل دوم؛ هماهنگی با اقلیم، اصل سوم؛ کاهش استفاده از منابع جدید مصالح، اصل چهارم؛ برآوردن نیازهای ساکنین: اعم ازروحی و جسمی، اصل پنجم؛ هماهنگی با سایت، اصل ششم؛ کاهش تلفات، اصل هفتم؛کل گرایی: تمام اصول معماری پایدار بایددر یک پروسه کامل که منجر به شکل گیری محیط زیست سالم می شوند، تجسم یابد. انتخاب مصالح بومی یک مؤلفه کلیدی از معماری پایدار است، آنچه که در بخش قابل توجهی از فناوری های تولید مصالح ساختمانی مورد توجه قرار می گیرد، پیدا کردن مصالح ساختمانی جایگزینی است که برای تولید آنها انرژی کمتری صرف شده و درعین حال سلامتی بیشتر محیط زیست آدمی را تأمین کند. بنابراین برای رسیدن به پایداری در معماری، می بایست مصالح ساختمانی طبیعی، سالم بوده ونیز قابل بازگشت به طبیعت باشند. در راستای رسیدن به اهداف توسعه پایدار و معماری پایدار، مصالح ساختمان های جدید از مصالح طبیعی و بومی منطقه می باشند. در اقلیم معتدل و مرطوب ایران(مازندران) در دیوارهای خارجی، سیستم های قالب ساقه ای با توجه به وفور کشت برنج، پیشنهاد می شود. استفاده از سیستم های قالب کلش برنج، هم از نظر اقتصادی به صرفه بوده و هم به عنوان عایق کاربردی و هم به لحاظ همخوانی با محیط زیست ، قابل بازگشت به چرخه ی طبیعت می باشد. برای دیوارهای داخلی و جدا کننده از پانل های تخته گچی پیشنهاد می شود.

کلید واژه: معماری پایدار، اقلیم معتدل و مرطوب، مصالح بومی، بازیافت.

-1 مقدمه

این که هر ساختمان باید بتواند با محیط طبیعی که در آن واقع شده رابطه برقرار کند جای بحث ندارد؛ آنچه چالش برانگیز است نوع و چگونگی این رابطه است . امروزه ایده معماری پایدار برای پاسخگویی به این پرسش مطرح گردیده است(اسدپور، .(1:1385 پرداختن به معماری پایدار و اسباب شکل گیری چنین رویکردی در طراحی معماری ما را به سوی معماری بومی و رویکرد پایداری در مقایسه و سنجش با یکدیگر قرار می دهد تا آموزه های آن برای طراحی معماری امروز استخراج گردد (ارمغان، .(20:1388

قدری تأمل در معماری پایدار و اصول آن ما را به معماری بومی(مربوط به گذشته) این سرزمین خواهد رساند، چرا که معماران این سرزمین در اقلیم های مختلف توانسته اند بهترین هماهنگی را با محیط ایجاد کنند و با استفاده از محدودیت ها و امکانات بستر طرح بهترین شرایط زیستی رابرای کاربران فراهم خود سازند. معماری مازندران یکی از نمونه های موفق معماری بومی است که چنان با ظرافت با طبیعت درآمیخته است که گویی جزئی از بستر و محیط طبیعی است.

هتوجّ به معماری بومی و شناساندن اصول نهان معماری پایدار در آن یکی از راهکارهای مفید در جهت شناساندن معماری پایدار می باشد، چرا که توجه دوباره را به معماری بومی معطوف خواهد نمود و از طریق آن مباحث معماری را به مباحث روز بین الملل نزدیک خواهدکرد.

در برخورد با مجموعه ها و واحد های معماری بومی چنین به نظر می رسد که این مجموعه ها مصداق خوبی برای پایداری در زمان و مکان خود بوده اند. معماری بومی مازندران برای ایجاد محیطی پایدار و مناسب چنان با طبیعت در آمیخته که این درآمیختگی با بستر و توجه به قابلیتها و محدودیت های آن باعث همسو شدن معماری بومی مازندران و معماری پایدار شده است. چنان که تمیز نمودن آنها از هم بسیار دشوار می نماید.

در این مقاله ابتدا به مبحث پایداری از نظر لغوی و اصولی که یک بنارا در زمره ی بناهای پایدار قرار می دهد پرداخته شده است. بعد از معیارهای انتخاب مصالح ساختمانی پایدار، قابلیت های معماری بومی از منظر مصالح بومی و استفاده از پسماندهای کشاورزی برای تولید مصالح برای بناهای جدید در منطقه(طبق آئین نامه ها) عنوان گردید، با این تفکر که بررسی هر یک از موارد مذکور، الگو و منبع الهامی برای معماری آینده این منطقه باشد. در طی تحقیق همواره سعی بر این شده است که به سؤالات ذیل پاسخ داده شود :

-1 استفاده از مصالح بومی در کنار فضاهای کالبدی چه اثری در روند گسترش معماری پایدار در منطقه دارد؟

-2 آیا ویژگی های مصالح بازیافتی از پسماند های کشاورزی، می تواند عامل ترغیب معماران جهت به کارگیری مصالح مذکور در بناهایشان باشد؟
- 3 به کار بردن مصالح بومی چه تاثیری بر اقتصاد منطقه و هزینه های ساخت و ساز دارد؟

-2 روش تحقیق

بدیهی است هر پژوهش علمی نیاز به یک روش تحقیق متناسب با موضوع خود دارد. در پژوهش حاضر، تلاش بر آن است که بر پایه گرد آوری اطلاعات از منابع مکتوب، روش های ساخت، ابزار و مصالح بومی منطقه مازندران مورد بررسی قرار گیرد تا در این فرایند بخشی از ارزشهای معماری پایدار این منطقه روشن ترگردد. برای به دست آوردن نتایج مطلوب در این مقاله از تحقیق کتابخانه ای اعم از کتاب، نشریات و مقالات استفاده شده است و در نهایت مطالب به دست آمده را تحلیل و تکمیل نموده و به جمع بندی نهایی رسانده شده است.

-3 بیان مسأله

-1-3 پایداری در لغت

فعل Sustain از ریشه لاتین Sustinere و از دو جز )Sus به معنای از پایین به بالا) و )Tinereبه معنای نگه داشتن، حفظ کردن) تشکیل شده و از سال1290 میلادی در زبان انگلیسی به کارگرفته شده است. این فعل با مفاهیمی از قبیل " حمایت، پشتیبانی و تداوم" آمیخته است و صفت Sustainable در توصیف" شرایط، حالت ویا چیزی" به کار می رود که مورد پشتیبانی قرار گرفته یا به واسطه کمک یا تامین معاش، همچنان تداوم یافته است (زندیه،.(4:1389

برای صفت پایداری نیز این معانی بیان شده است: دارای ثبات، همیشگی و مقاومت کننده. بنابراین واژه پایداری که به عنوان معادل Sustainability انتخاب شده است فاقد معانی امروزی آن است و بر حفظ و ثبات تکیه دارد. معنای واژه پایداری که در این بحث نیز مد نظر است عبارت است از: " آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد " (اسدپور، .(2:1385

-2-3 معماری پایدار

کاربرد مفاهیم پایداری در معماری، مبحث تازه ای را به نام "معماری پایدار" یا "معماری اکولوژیکی" یا "معماری سبز" یا "معماری زیست محیطی" باز کرده است، که همگی این ها دارای مفهوم یکسانی بوده و بر معماری سازگار با محیط زیست دلالت دارند(قیاسوند، .(4:1386

تمامی طراحی هایی که در رابطه با سیستم های پایدار انجام می شود، باید بتواند به نحوی پیش بینی های لازم را برای آینده انجام دهد؛ مثلا یک ساختمان باید طوری طراحی شود که استفاده مجدد از آن یا حتی اجزای سازنده اش مد نظرقرار گیرد، این آینده نگری برای برطرف کردن نیازهای نسل آینده نیز به کار می آید(سلیمانی، .(2:1387

-3-3اصول معماری پایدار

اصولی که در یک بنا باید رعایت شود تا یک بنا به عنوان یک معماری پایدار طبقه بندی شود، عبارت است از:

اصل اول؛ حفظ انرژی: بنا باید طوری ساخته شود که نیاز ساختمان به سوختهای فسیلی را به حداقل برساند.
اصل دوم؛ هماهنگی با اقلیم: بناها باید طوری طراحی شوند که با اقلیم و منابع انرژی موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کند.

اصل سوم؛ کاهش استفاده از منابع جدید مصالح: ساختمان ها بایستی به گونه ای طراحی شوند که میزان استفاده از منابع جدید را تا حد ممکن کاهش داده و در پایان عمر مفید خود برای ساختن بنای جدید، خود به عنوان منبع جدید به کار روند.

اصل چهارم؛ برآوردن نیازهای ساکنان: در معماری پایدار برآورده شدن نیازهای روحی و جسمی ساکنان از اهمیت خاصی بر خوردار است.

اصل پنجم؛ هماهنگی با سایت: بنا باید با ملایمت در زمین سایت خود قرار گیرد و با محیط اطراف سنخیت داشته باشد.
اصل ششم؛ کل گرایی: تمام اصول معماری پایدار باید در یک پروسه کامل که منجر به ساخته شدن محیط زیست سالم می شود، تجسم یابد(قیاسوند، .(4:1385

تأمل بیشتر در موضوع حاکی از آن است که مفهوم معماری پایداری در عرف قدیمی و فرهنگ های کهن بشر هم ریشه داشته و در زندگی سنتی، در قالب تکریم و حرمت گذاری به طبیعت و منابع جلوه گر شده است. از این رو می توان فعالیت های دهه های آخر قرن بیستم را به مثابه تلاشی برای احیاء شدن این مفاهیم کهن دانست( موسوی،.(19:1383 این درست همان مطلبی است که سالها پیش ساکنان این مرز و بوم با مهارتهای ویژه از آن بهره جسته اند و با اجرای فنون و قواعد خاص در زمینه استفاده بهینه از انرژی ها و منابع طبیعی به خصوص خورشید و باد و هماهنگی با اقلیم از آن استفاده کرده اند(زندیه، .(2:1389

در گوشه و کنار این مرزو بوم پهناور که تمدنش به وسعت تنوع اقلیمی آن است، شاهد غنای معماری بومی با تکیه بر همسازی آن با گوناگونی آب و هوا و شرایط زیست محیطی هستیم. اعجاز معماری سنتی، در به کار گیری مصالح منطقه ای و خلق تکنیک های ویژه ساخت، در شکل بهترین روش پاسخ گویی به نیاز های فیزیکی و روحی انسان برای ساختمان سازی، بر دوستداران مظاهر فرهنگی ایران زمین پوشیده نیست(خاکپور، .(46:1385

معماری بومی نمایانگر تلاش بشر برای تعامل با محیط و طبیعت بوده و مظهر فرهنگ، تفکر، آداب و رسوم و دانش و تکنیک های مورد استفاده انسان های گذشته و حال می باشد(شاهرودی، .(37:1384 معماری بومی مازندران نیز نهایت تاثیرپذیری را از طبیعت، محیط و اقلیم پذیرفته است. بیشتر اصول معماری پایدار را به صورت آشکار و نهان در معماری مازندران می توان مشاهده کرد.

-4 ویژگی های محیطی و اقلیمی مازندران

سواحل دریای خزر با آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان، از جمله مناطق معتدل محسوب می شود. این منطقه که به صورت نواری بین رشته کوه های البرز و دریای خزر محصور شده، از جلگه های پستی تشکیل شده که هر چه به طرف شرق پیشروی می کند، رطوبت و اعتدال هوای آن کاهش می یابد (کسمایی، .(83:1382 خصوصیات آب و هوایی این منطقه به قرار زیر است: بارندگی زیاد در تمام فصول سال، رطوبت نسبتا زیاد در تمام فصول سال، اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز و پوشش وسیع نباتی(قبادیان، .(37:1385

معماری بومی مازندران چنان با طبیعت در آمیخته و با شرایط اقلیمی هم آوا شده است که بدان می توان معماری" طبیعت گرا " نام نهاد. معماری که برای انطباق با شرایط محیطی و اقلیمی به معماری برون گرا شناخته می شود(شاهرودی، .(37:1384

معماری پایدار در اقلیم معتدل و مرطوب را می توان از دو جهت بررسی کرد:

-1 فنون ساخت و استفاده از مصالح بومی منطقه در جهت هماهنگی با شرایط محیطی

-2 راهکارهای طراحی فضاهای معماری جهت تلفیق محیط مسکونی با طبیعت پیرامون در بحث معماری پایدار اینکه هر ساختمان باید با بستر و محیط پیرامون خود تعامل داشته باشد به امری بدیهی مبدل شده است.

انتخاب مصالح بومی منطقه یکی از تدابیر دستیابی به طراحی پایدار می باشد. در این تحقیق با توجه به اهمیت اصل سوم معماری پایدار( کاهش استفاده از منابع جدید مصالح ) به بررسی گزینه ی اول پرداخته می شود.

-1-4 مواد و مصالح

معماران ایرانی تلاش میکردند ساخت مایه خود را از نزدیک ترین جاها به دست آورند و چنان ساختمان میکردند که نیازمند به ساخت مایه جاهای دیگر نباشد و » خود بسنده باشد .« بدین گونه، کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می شده و ساختمان با طبیعت پیرامون خود » سازوارتر « در می آمده است و هنگام نوسازی آن همیشه ساختمایه آن در دسترس بوده است. معمار ایرانی بر این باور بودند که ساخت مایه باید » بوم آورد « یا » ایدری « (اینجایی) باشد (عبداله زاده، .(50:1390
ا بتوجّه به اصل سوم معماری پایدار(کاهش استفاده از منابع جدید مصالح ) ابتدا به شرح ویژگی های مصالح پایدار می پردازیم در هر صورت مهم ترین مواردی که به نظر می رسد بایستی طراحان در رابطه با انتخاب مصالح در نظر بگیرند به قرار زیر است:
-1 مصالح قابل بازیافت :

با تخمین عمر مفید ساختمان می توان از مصالح استفاده شده ،بعد از عمر مفید ساختمان استفاده نمود . - 2 توجه به منشأ مصالح ساختمانی :

مصالح بهتر است از یک منبع تجدید شدنی به دست آید و نیز محل منشأ و مصرف آنها نزدیک به هم باشد . – 3 توجه به ظرفیت حرارتی و ضریب هدایت حرارتی مصالح – 4 توجه به روش تولید مصالح :

اگرچه این عامل به خاطر پنهان ماندن مصالح در ساختمان چندان به نظر نمی آید اما فرآیند تولید مصالح از عوامل اصلی در فشارهای محیطی است ،بنابراین فرآیند تولید مصالح نباید دارای ضایعات خطرناک محیطی باشند .

– 5 توجه به عدم سمی بودن مصالح ساختمانی :

امروزه ثابت شده است که بسیاری از مصالح ازخود بخارهای سمی ساطع می کنند وباعث بروز بیماری هایی در ساکنین می گردند. مانند رزین ها ،سرب ،رنگ های روغن و ...

- 6 توجه به طول عمر و دوام مصالح :

مصالح پایدار نیاز به مرمت زیاد و جایگزینی دائم در چرخه ی زندگی ساختمان ندارند(بلوغی ،.(5-6:1389

-2-4 ضوابط انتخاب مصالح ساختمانی پایدار

معیارها( چک لیست ) انتخاب مصالح ساختمانی پایدار و دوستدار محیط زیست به قرار زیرهستند:
- باز سازی شده یا بازیافت شده

- ساخته شده از مواد بازیافتی
- قابل بازیابی یا مصرف مجدد

- بادوام و پایدار
- کاهش دهنده دیگر مواد مصرفی (رنگ ،پوشش و ... )
- دارای حداقل بسته بندی برای عرضه و ... (بلوغی ،.(6:1389

-3-4 بررسی مصالح حوزه های مختلف استان مازندران

استان مازندران به لحاظ ویژگی های طبیعی به سه حوزه کلی کوهستانی با آب و هوای سرد، حوزه جلگه ای با آب وهوای معتدل خزری و حوزه ارتفاعات جنگلی(کوهپایه ای ) با آب وهوای سرد خزری قابل تقسیم بندی است. در حوزه کوهستانی سنگ و چوب، حوزه جنگلی چوب و در حوزه ساحلی و جلگه ای چوب و گل به عنوان عمده ترین مصالح ساخت و ساز هستند(کلبادی نژاد، .(82 :1389

مواد و مصالح موجود درهریک از سه حوزه ی مذکور و چگونگی شیوه های ساخت به شرح زیر می باشد:

-1 منطقه کوهستانی با آب و هوای سرد کوهستانی ساختمان های سنگی در کوهستان های مازندران متداول می باشد، ( اگرچه در دامنه های نزدیک به جنگل به علت وفور چوب،

خانه ها را چوبی می سازند). برای ساخت بخش های مختلف و اصلی بنا از سنگ که در منطقه به وفور یافت می شود استفاده می کنند. پی ها کاملا از سنگ و ملات گل ساخته شده و جداره سنگی به دو شیوه:

الف) در دیواره های بنا از سنگ های تخت همراه با ملات گل ب) در دیوار های محوطه از سنگ های تخت بدون ملات (خشکه چین) ساخته می شوند(یوسف نیا پاشا، .(44:1385

بام به صورت تخت و با پوشش خاک و گل می باشد(سادات اشکوری، .(30:1379 ضخامت مناسب لایه ی کاهگل با ظرفیت حرارتی ویژه ی خود موجب تعدیل هوای سرد خارج برای فضای داخلی می گردد(خاکپور،.(49:1385

-2 منطقه جلگه ای با آب وهوای معتدل خزری به علت وجودنسبتاًکافی چوب وگل مناسب برای ساخت وساز خانه های " چینه ای چوبی" بیشتر متداول بوده اند به صورتی

که دیواره ها از چینه و کف و سقف از چوب بوده و نیز چوب به عنوان کلاف نیز در فواصلی از دیوار چینه ای به منظورکلاف کشی برای بالا بردن مقاومت سازه قرار می گرفته اند(یوسف نیا پاشا، .(44:1385 ملات کاهگل در کنار چوب نقش محافظت از چوب در برابر حمله های موریانه وقارچ ها را دارد(خاکپور،.(49:1385

سقف شیبدار، وبا پوشش" گالی" ( گیاهی که در استخرها و آبگیر ها می روید) " کلش " یا " کولوش "(ساقه های برنج)، " لت "( تخته های کوچک)، " سفال " و " شیروانی " بوده است (سادات اشکوری، .(30:1379

-3 منطقه ارتفاعات جنگلی با آب وهوای سرد خزری به علت وجود جنگلهای انبوه و درختان مناسب در این منطقه تقریبا صد در صد خانه ها اعم از دیوار ها، سقف، کف و پوشش

سقف شیبدار از چوب ساخته شده و خانه های چوبی در این مناطق رایج می باشد . برای ساخت جداره دیوار ها بیشتر تنه درخت به صورت طبیعی استفاده می شود(یوسف نیا پاشا، .(44:1385 پس از ساختن کف و دیوارهای چوبی سقف شیبدار، و با پوشش " لت "، " سفال " و به ندرت " گالی " و " شیروانی " بوده است.