بخشی از مقاله
نقش اقلیم در شکل دهی مساجد معتدل و مرطوب با مطالعه موردی مسجد جامع روستای امین آباد شهرستان بابل
چکیده:
استان مازندران را بر اساس خصوصیات دما، بارش و توپوگرافی منطقه میتوان به دو نوع آب و هوای معتدل خزری و کوهستانی تقسیم کرد. منطقه معتدل خزری شامل جلگه های غربی و مرکزی استان تا کوهپایه های شمال البرز میشود. در این نواحی به دلیل کمی فاصله کوهستان و دریا، رطوبت تجمع مییابد که به عنوان پیامد آن میتوان بارشهای قابل مﻻحظه و دمای معتدل را ذکر کرد.این تنوع آب و هوایی شرایط خاصی را برای معماری منطقه باﻻخص معماری مساجد فراهم می آورد. ویژگی های معماری مساجد این ناحیه عبارتند از: استفاده از سقف های شیبدار، حیاط مرکزی با بنا هایی در پیرامون آن که از جبهه پشت نیز با فضای آزاد در ارتباط میباشند، ترکیب فضاهای باز، نیمه باز و بسته برای ایجاد کوران و تهویه بهتر هوا و....این مقاله بر آن است که با معرفی ویژگی های مساجد منطقه معتدل و مرطوب به روش کتابخانه ای و با مطالعه موردی یکی از بنا های موجود در این اقلیم، به بررسی میزان تاثیر عوامل اقلیمی در طراحی این فضا ها و راهکارهای اقلیمی مورد استفاده در این بنا ها بپردازد. بدین منظور در قسمت های ابتدایی ویژگی کلی مساجد و معماری این منطقه بیان شده سپس با بررسی و مطالعه بر روی نمونه مورد نظر(مسجد جامع روستای امین آباد) درصد فضا های باز، نیمه باز و بسته استخراج میگردد تا بتوان با الگو برداری از این مجموعه ها به یک معماری همساز و همراه با اقلیم دست یافت.
واژه های کلیدی: اقلیم معتدل مرطوب؛ کوران؛ عوامل اقلیمی؛ مسجد امین آباد
-1مقدمه:
استفاده از راهکارهای اقلیمی برای طراحی فضاهای زیستی در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد و همواره اصلی مهم بوده است.
مروری گذرا بر معماری بسیاری از شهرها و روستاهای تاریخی ایران نشان میدهد که یکی از عوامل موثر در شکلگیری معماری این مناطق انطباق مجموعه های ساختمانی و تک بناها با ویژگیهای اقلیمی و زیست محیطی بستر آنها بوده است.
تفاوتهای موجود در معماری بومی مناطق مختلف ایران اعم از مناطق گرم و خشک، معتدل و مرطوب و .... حاکی از آن است این معماری با استفاده از تمهیدات و شگردهای ابداع شده در طی تاریخ، قابلیت تطابق با مشکﻻت اقلیمی منطقه را یافته و با ایجاد محیطی مناسب برای زندگی انسان، امکان همزیستی مسالمت آمیز بین انسان و محیط زیستش ر افراهم نموده است.1 با ظهور معماری مدرن و استفاده روز افزون از تاسیسات مکانیکی، اهمیت اقلیم در معماری مورد کم توجهی قرار گرفت.
ولی با توجه به کاهش ذخائر پایان پذیر نفت، آلودگی شهرها و صدمات جبران ناپذیر سوخت فسیلی به محیط زیست، توجه به اقلیم و طراحی اقلیمی از نیمه دهه پنجاه شمسی مجددا مورد توجه واقع گردید.2
از طرفی پس از بحران نفتی سال 1973 میﻻدی کشورهای صنعتی برآن شدند که به اقدامات مناسب مصرف سوخت بخشهای مختلف خود را کاهش دهند. امروزه در کشور ما نیز با توجه به آمار و ارقام مصرف سوخت، بهینه سازی و منطقی کردن مصرف امری حیاتی است. 3
با این باور که مساجد قدیمی ما به دلیل ایمان، عشق و کارایی استادکاران و معماران سازنده آنها، در همه زمینه های معماری از تکامل برخوردار بوده است. در بررسی معماری مساجد از دیدگاه سازگاری آنها با محیط زیست، سعی شده شگردهای اقلیمی به کار رفته در معماری این مساجد کشف و استخراج شود.1
-2اقلیم معتدل و مرطوب:
حاشیه باریک جنوبی دریای خزر که بﻻفاصله پس از دریا شروع شده و تا دامنه های شمالی البرز امتداد یافته، جلگه های ساحلی دریای خزر را با آب و هوای ویژه آن به وجود آورده است.
این منطقه دارای هوایی مرطوب با تابستانهای نسبتا گرم و زمستانهای نسبتا سرد است. شهرهایی چون آمل، بابل، ساری، ﻻهیجان، انزلی، آستارا، رشت، گرگان و گنبد در این گروه اقلیمی قرار دارند.
-1-2باد و باران:
این اقلیم از نظر بارندگی ماهیانه به دو بخش تقسیم می شود. مناطق شرق دریای خزر و دشت ترکمن صحرا که دارای بارندگی ماهیانه کمتر از 200 میلیمتر است. در حالی که در مناطق جنوبی و غربی دریای خزر، از 1 تا 5 ماه از سال بارندگی ماهیانه از 200 میلیمتر است.
-2-2گرما و سرما:
در مواقع گرم، تقریبا 6 ماه از سال روزها در سایه و همراه با کوران هوا و 2 تا 3 ماه از سال شبها به شرط وجود کوران، شرایط آسایش فراهم می باشد. درمواقع سرد، تا 2 ماه از سال روزها و 5 تا 7 ماه از سال شبها عﻻوه بر استفاده از مصالح مناسب و انرژی خورشیدی ذخیره شده در جداره های ساختمان، استفاده از وسایل گرمایشی نیز ضروری است.
-3-2رطوبت :
در این اقلیم ،در همه فصول میزان رطوبت باﻻست به حدی که در تابستان هوا شرجی می شود، لذا برای تامین آسایش انسان استفاده از کوران هوا در فضاهای زندگی ضروری است. از نظر کاربرد مصالح در جداره های ساختمان، چون رطوبت نسبی در تمام سال باﻻتر از 50 درصد است باید در استفاده از مصالح حساس به رطوبت دقت شود. ترکیب دمای 25 تا
35درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی باﻻ، محیط مناسبی برای رشد قارچ ها و انگل های چوب به وجود می آورد که کاربردمصالح چوبی در این اقلیم را با مشکل مواجه می سازد. حداقل سه ماه روزها و سه ماه شب ها هوا شرجی می شود و احتمال وقوع میعان در 2 تا 4 ماه از سال وجود دارد. بنا بر این انتخاب مصالح مناسب و ایجاد کوران هوا، برای کاهش اثر شرجی ومیعان ضروری است. جذب رطوبت خاک توسط مصالح نیز باعث شوره زدن وپوسیدگی مصالح می شود، لذا ایجاد فاصله بین مصالح و زمین و یا امکان ایجاد کوران هوا در زیر ساختمان مفید می باشد.
-4-2تابش خورشید :
از نظر دریافت انرژی خورشید این اقلیم در محدوده تابش کم واقع شده است. زمستان ها تنها حدود 25 درصد و تابستان هاحدود 60 درصد ساعات روز، هوا آفتابی است. لذا محدودیتی از نظر انتخاب رنگ و جنس مصالح خارجی بنا و محیط پیرامون آن، در ارتباط با رنگ پریدگی و آفتاب زدگی وجود ندارد.1
-3پﻻن ها و نقشه ها اقلیم معتدل و مرطوب:
-1 ساختمان های منطقه دارای پﻻن های باز وگسترده هستند تا کوران و تهویه طبیعی در کلیه قسمت های بنا انجام
شود.
-2کشیدگی و گستردگی بناها در امتداد دریا (امتداد شرق و غرب) است تا بیشترین سطح در مقابل نسیم های دریا فراهم شود.
-3با ایجاد بازشوهای وسیع رو به دریا، نسیم های دریا به ساحل در داخل بناها جریان مییابد.4
-4ویژگیهای معماری بومی مناطق معتدل و مرطوب:
معماری بومی این مناطق که بیشتر کرانه های دریای خزر و دامنه های شمالی کوههای البرز را شامل می شود، به طور کلی دارای ویژگیهای زیر است:
-1در نواحی بسیار مرطوب کرانه های نزدیک به دریا برای حفاظت ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین، خانه ها بر روی پایه های چوبی ساخته شده اند. ولی در دامنه ی کوهها که رطوبت کمتر است، معموﻻ خانه ها بر روی پایه هایی از سنگ و گل و در پاره ای موارد بر روی گربه روها بنا شده اند.
-2برای حفاظت اتاق ها از باران، ایوانکهای عریض و سرپوشیده ای در اطراف اتاق ها ساخته اند.
-3بیشتر ساختمان ها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شده اند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین، ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است.
-4در تمام ساختمانهای این مناطق، بدون استثنا از کوران و تهویه ی طبیعی استفاده می شود.
-5به منظور استفاده ی هر چه بیشتر از جریان هوا، همچنین به دلیل فراوانی آب و امکان دسترسی به آن در هر نقطه، ساختمانها به صورت غیر متمرکز و پراکنده در مجموعه سازماندهی شده است.
-6به دلیل بارندگی زیاد در این مناطق، بامها شیبدار است و شیب بیشتر آنها تند است.5
-5ویژگی معماری مساجد سنتی:
در مساجد سنتی این مناطق، به رغم رعایت اصول کلی مسجد سازی در ایران، شگرد هایی در سازگاری با شرایط اقلیمی خاص منطقه به کار رفته است. از جمله این شگرد ها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
-1شکل ظاهری مساجد، حیاط مرکزی با بناهایی در پیرامون آن است، ولی غالب بناها عﻻوه بر جبهه حیاط از جبهه پشت نیز با فضای باز در ارتباط هستند و امکان استفاده از کوران هوا را دارند. شبستان اصلی نیز یک ﻻیه است تا جریان هوا به همه قسمت های آن برسد، مانند مسجد جامع آمل، ساری و مسجد اکبریه ﻻهیجان
-2 این مساجد فاقد زیر زمین هستند، اما در بخش های دو طبقه آن، طبقه دوم دارای فضا هایی با کوران عالی و یا رواق و ایوانی در جلوی آن است. مسجد اکبریه ﻻهیجان،مسجد جامع گرگان، مسجد آقا عباس آمل و مسجد امام حسن عسگری آمل از آن جمله اند.
در مسجد اکبریه ﻻهیجان فضایی دو طبقه شبیه حوضخانه وجود دارد که از یک طرف به شبستان و از طرف دیگر به حیاط باز می شود. این فضا از کوران هوای خوبی برخوردار است.
-3در مواردی که تنها یک شبستان آن هم رو به شمال وجود دارد، که به علت پشت به آفتاب بودن، خنک و بیشتر مناسب مواقع گرم است، با استفاده از پنجره های بزرگ ارسی با شیشه های رنگی ضمن ایجاد نور مﻻیم، آن را برای ایام سرد نیز قابل استفاده می کنند. مانند مساجد جامع آمل و بابل و مسجد کاظم بیگ بابل.
-4در مواردی افزون بر شبستان یا ایوان سمت قبله که غالبا تابستانی است، شبستان دیگری در سمت حیاط وجود داردکه آفتابگیر است و در فصل سرد مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله مسجد آقا عباس آمل، جامع ساری و جامع گرگان.
-5مساجد بزرگ در فضا های اصلی دارای سقفهای گنبدی هستند که از داخل، شکل نمادین مساجد را تداعی می کنند، ولی این سقفهای گنبدی به دلیل بارندگی زیاد منطقه از بیرون با سقف شیب دار شیروانی پوشیده شده اند.
مسجد اکبریه ﻻهیجان و جامع بابل و گرگان از آن جمله اند.در مساجد کوچک،نظیر مسجد جامع آمل،آقا عباس آمل و امام حسن عسگری آمل مستقیما از شیروانی برای پوشش سقف استفاده شده است.
-6مساجد بزرگی مانند جامع ساری، بابل وآمل، به تبعیت از الگوی مساجد ایوان دار، دارای یک ایوان بزرگ درمحوراصلی حیاط سمت قبله هستند که محراب در آن قرار دارد. مسجد جامع گرگان، ایوان بزرگ دیگری نیز در مقابل ایوان اصلی دارد که آن را به مسجدی دو ایوانه تبدیل کرده است.
-7در این مساجد، مصالح به کار رفته عبارت اند از : خشت و آجر برای دیوارها وچوب، سفال و حلب برای پوشش سقفهای سبک، که با رطوبت باﻻی این منطقه و بارندگی های زیاد آن سازگاری دارد.1
-6معرفی و بررسی نمونه موردی:
استان مازندران – شهرستان بابل (نزدیکترین شهرستان به این روستا شهرستان بابل با 10 کیلومتر فاصله می باشد.) – بخش ﻻله آباد- روستای امین آباد- مسجد جامع روستای امین آباد
این مجموعه از 9 ساختمان تشکیل شده که 3 ساختمان یک واحد و 6 ساختمان دو واحد ( یک طبقه ) کاربری این ساختمانها عبارتند از :
-1ساختمان مسجد که از سه بخش تشکیل شده :
شبستان مردانه درطبقه همکف – آبدارخانه در طبقه همکف که در آن به سمت شبستان مردانه باز می شود و متصل به آن می باشد- شبستان زنانه در طبقه اول .
-2 هفت ساختمان که در صحن مسجد قرار دارندکه به عنوان تکیه و حسینیه می باشند 2 عدد آنها یک واحد و 5 عدد دیگر دو واحد می باشند از این مجموعه در شبهای محرم که شام نذری داده می شود مورد استفاده قرارمی گیرد و دربعضی از این تکیه ها روضه خوانی و یا جلسات بسیج برگزار می شود.
3 -سرویس بهداشتی : دو چشمه توالت و تعدادی شیر آب برای گرفتن وضو که بافاصله از یکدیگر قرار دارند.
شکل-1 موقعیت ساختمانهای مجموعه مسجد جامع
-7فضاهای پر و خالی(فضاهای باز، نیمه باز، بسته): -1-7فضاهای باز:
در این نمونه برای ایجاد کوران هوا، در کنار حیاط مرکزی از حیاط پشتی نیز استفاده می گردد عﻻوه بر این بر روی جدارهایی که با خیابانها و کوچه های اطراف در ارتباطند پنجره هایی تعبیه گردیده است.
شکل-2 موقعیت حیاط و خیابانهای اطراف مجموعه
-2-7فضاهای نیمه باز:
فضاهای نیمه باز این مجموعه عبارتند از: ایوانها، سقانفارها(طبقه اول ساختمانهای 3و(7 و فضای زیر پیش آمدگی سقف ها این فضاها عﻻوه بر اینکه ساختمان را در مقابل بارش و تابش خورشید محافظت می نماید، امکان کوران بهتر هوا را در مجموعه ایجاد می نمایند.
شکل-3 از راست به چپ ساختمان های شماره7و6و3و1
شکل-4 موقعیت فضاهای نیمه باز در پﻻن و نما ساختمانها
-3-7فضاهای بسته :
اغلب ساختمانهای این مجموعه به شکل مستطیل می باشند که پنجره ها در ضلع بزرگتر و در مقابل هم قرار می گیرند تا کوران هوا بهتر صورت پذیرد و مانع از تجمع رطوبت در ساختمانها گردد. سقف این ساختمانها به شکل شیب دار و با شیب زیاد می باشد تا آب باران راحتتر تخلیه گردد.
