بخشی از مقاله
چکیده:
به منظور بررسی تأثیر تراکم بوته بر عملکرد کمی و کیفی ارقام کلزا در شمال خوزستان تحقیقی در پاییز 1393 در اراضی کشاورزی شهرستان شوش انجام شد. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب بلوک کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. تیمارها شامل ارقام - Jerome-Jerry-Julius- H401 - به عنوان فاکتور اول و تراکم بوته شامل 60 - ، 70 و 80 بوته در واحد سطح - به عنوان فاکتور دوم بودند. نتایج نشان داد که ارقام بر تعداد خورجین در بوته، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت در سطح آماری یک درصد و بر وزن هزاردانه در سطح آماری پنج درصد معنی دار بودند. تیمار تراکم بر تعداد خورجین در بوته، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت در سطح آماری یک درصد و بر تعداد دانه در خورجین در سطح آماری پنج درصد معنی دار بودند. برهمکنش رقم و تراکم بر تعداد خورجین در بوته، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت در سطح آماری یک درصد و بر تعداد دانه در خورجین، وزن هزاردانه در سطح آماری پنج درصد معنی دار بودند. با توجه به نتایج بیشترین عملکرد دانه با 3170 کیلوگرم در هکتار به رقم H401 با تراکم 80 بوته در مترمربع و کمترین با 1450 کیلوگرم در هکتار به Jerome با تراکم 60 بوته در مترمربع متعلق بودند.
مقدمه
با افزایش روز افزون جمعیت، تقاضا برای مواد غذایی و به دنبال آن، محصولات کشاورزی افزایش یافت و لذا، دانه های روغنی که مهمترین منبع تولید روغن خوراکی اند مورد توجه خاصی قرار گرفت. میزان مصرف روغن خوراکی در کشور ایران بیش از یک میلیون تن در سال است که واز این مقدار 90 تا 95,0 درصد از طریق واردات تامین می شود و سالانه بیش از یک میلیارد دلار از کشور خارج می شود - کهنسال، . - 1380 با توجه به نامطلوب بودن تولید روغن در کشور از یک سو و وجود شرایط مطلوب آب و هوایی جهت تولید این محصولات از سوی دیگر، توجه و بررسی بیشتر در خصوص دانه های روغنی، گامی بلند در جهت نیل به خود کفایی در این بخش به شمار می آید. کاشت دانه های روغنی از دیر باز بخش مهمی از کشاورزی کشورهای جهان و به ویژه مشرق زمین را تشکیل داده و تولید این محصولات در چند سال اخیر، رشد چشمگیری داشته است - فرجی، . - . - 2007 استفاده از ارقام مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی هر منطقه سبب افزایش عملکرد دانه در واحد سطح می گردد - غزالی و همکاران، . - 2008 ارقام مختلف کلزا از نظر شاخص برداشت با یکدیگر تفاوت معنی داری دارند و این موضوع به عوامل محیطی و ژنتیکی بستگی دارد و فعالیت و تولید روغن در کلزا تحت تأثیر رقم و تاریخ کاشت می باشد - کولتی و همکاران، . - 2000 جیمز - 2004 - نمود که رقم اثر معنی داری بر عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک دارد. نتایج تحقیق محمد و نواز - - 2002 نشان داد که تأثیر رقم بر بیشتر صفات زراعی کلزا تأ ثیرگذار و معنی دار می باشد. یکی از راه های مناسب افزایش عملکرد در واحد سطح استفاده از تراکم مناسب کاشت است. عامل مهم در خوابیدگی بوته، کاشت بذر در تراکم های بسیار زیاد است که باعث کاهش نفوذ نور به بخش پایینی سایه انداز و موجب تاریک روئیدگی ساقه و باریک شدن آن می گردد. کلزا گیاهی است که از قدرت شاخه دهی خوبی برخوردار است و در تراکم های کم می تواند تا حدود زیادی کمبود تعداد گیاه در واحد سطح را با افزایش تعداد شاخه فرعی جبران کند. انتخاب تراکم بوته مطلوب در کلزا، با توجه به شرایط اقلیمی و خاک منطقه سبب می شود که گیاه از تمامی عوامل محیطی نظیرآب، هوا، نور و خاک به طور کامل استفاده نماید. مجتبی و امران - 2003 - در بررسی اثر تراکم کاشت و سطوح مختلف کودی بر عملکرد کلزا به این نتیجه رسیدند که تراکم های مختلف کاشت بر عملکرد دانه کلزا معنی دار می باشد. رضادوست و رشیدی - 2003 - در بررسی اثر تراکم بوته و سطوح مختلف کودی بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه کلزا گزارش کردند که با افزایش تراکم بوته، رقابت بین بوته ای زیاد می شود که افزایش این رقابت منجر به کاهش قطر ساقه، وزن هزار دانه و عملکرد دانه می گردد. به اعتقاد دانشیان و همکاران - 2008 - در تراکمهای بالا به دلیل افزایش رقابت درون گونه ای عملکرد کاهش می یابد. اگر چه میزان بذر مطلوب برای کشت کلزا حدود 4 تا 8 کیلوگرم در هکتار است، ولی در دامنه 3 تا 12 کیلوگرم بذر در هر هکتار، عملکرد مشابهی به دست می آید که اختلاف حاصل بین آنها از 10 درصد بیشتر نیست. به نظر می رسد وجود 80 تا 100 بوته در متر مربع یک حد مطلوب تراکم باشد که در تراکم کمتر از این مقدار سبز محصول غیر یکنواخت می گردد و در تراکمهای بالاتر از این مقدار نیز بوته ها دارای ساقه های نازکتر و تعداد شاخه کمتر هستند کلزا از انعطاف پذیرینسبتاً بالایی نسبت به تغییرات تراکم برخوردار بوده و می تواند در تراکمهای پایین با افزایش عملکرد دانه ی تک بوته و تولید تعداد دانه بیشتر و سنگین تر در هر خورجین، کمبود تعداد بوته در واحد سطح را تا حدودی جبران نماید
مواد و روشها
این آزمایش در منطقه جریه سید راضی در 3 کیلومتری شمال شهرستان شوش در آبان ماه اجرا گردید. این منطقه با طول جغرافیایی 48 درجه و 32 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 22 دقیقه شمالی و ارتفاع 82 متر از سطح دریا در فاصله 100 کیلومتری از مرکز استان، در شمال غرب خوزستان واقع شده است. براساس بررسی های آماری جهت غالب بادهای منطقه جنوب، جنوب غربی به شمال، شمال شرقی می باشد. جمع ساعات آفتابی سالانه بیش از 2700 ساعت و تبخیر به بیش از 2400 میلی متر می رسد. براساس تقسیم بندی دو مارتن منطقه جزو مناطق نیمه خشک و براساس کلیموگرام آمبرژه دارای آب و هوای گرم می باشد. این آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی و به صورت فاکتوریل در سه تکرار و با دو فاکتور رقم و تراکم اجرا گردید. ارقام شامل - Jerome-Jerry-Julius- H401 - به عنوان فاکتور اول و تراکم بوته شامل 60 - ، 70 و 80 بوته در واحد سطح - به عنوان فاکتور دوم تعیین شدند. عملیات تهیه زمین شامل شخم با گاوآهن، دو دیسک عمود بر هم و ماله بود. پس از پیاده نمودن طرح تحقیقی روی زمین کودهای شیمیایی پایه بر اساس آزمون خاک در مزرعه توزیع و به زیر خاک برده شد.کاشت و آبیاری اول در 93/8/15 انجام شد. عملیات داشت شامل آبیاری و مبارزه با علف های هرز و ... انجام شد. یک ردیف از هر کرت برای نمونه برداری و یک ردیف برای برداشت نهایی و دو ردیف کناری و یک ردیف وسط و نیم متراز ابتدا و انتها هر کرت به عنوان حاشیه در نظر گرفته شد. هر کرت شامل 6 خط کشت - پشته ای دو خط کاشت - به فاصله 75 سانتی متر و طول 6 متر در نظر گرفته شد. ضمنا تیمارهای تراکم طبق تیمارهای مورد نظر اعمال شد. بین کرت های اصلی 3 خط نکاشت و بین کرت های فرعی 2 خط نکاشت، فواصل بین بلوک ها دو متر در نظر گرفته شد. عملیات کاشت با دست و در تاریخ 1393/8/15 اجرا گردید. در طول دوره رشد و نمو کلزا شامل آبیاری، وجین علف های هرز، تنک کردن بود که به صورت زیر انجام گرفت. پس از انجام عملیات کشت بذر بلافاصله آبیاری تکرارها بصورت همزمان انجام گرفت. تا زمان رسیدگی کامل آبیاری طبق نیاز گیاه اعمال شد. به منظور ایجاد شرایط مطلوب رشد برای گیاه کلزا و نیز برای کنترل علف های هرز عملیات وجین به صورت دستی در دو نوبت انجام گرفت. در مرحله 2 تا 4 برگی پس از حصول اطمینان از سبز شدن و استقرار کامل بوته ها،بوته های اضافی حذف و بصورت تک بوته باقی ماندند. برداشت نهایی با رعایت حاشیه از خط مربوط به عملکرد نهایی به میزان 2,5 مترمربع برداشت شد و سپس دانه از غلاف جدا و عملکرد دانه با رطوبت %14 محاسبه شد. تعداد خورجین در مترمربع: از هر کرت آزمایشی، خورجین های نیم متر مربع شمارش و دو برابر شده، به عنوان تعداد خورجین در واحد سطح تعیین شد. تعداد دانه در خورجین: از سه بوته ی خارج شده از هر پلات تعداد بیست غلاف را جدا نموده و دانه های غلاف ها را جدا و شمارش کرده و در انتها میانگین آنها محاسبه شد. وزن هزاردانه: از هر پلات تعداد پنج نمونه ی 1000 دانه ای را وزن نموده و میانگین وزن نمونه ها به عنوان وزن هزار دانه در نظر گرفته شد. عملکرد دانه: برای تعیین عملکرد دانه، مساحتی معادل دو و نیم متر مربع از خط عملکرد را در نظر گرفته و با حذف حاشیه ها و پس از جداسازی غلاف ها و جدا نمودن دانه ها ، عملکرد دانه با رطوبت %14 در واحد سطح تعیین گردید. عملکرد بیولوژیک: برای تعیین عملکرد بیولوژیک، در برداشت نهایی، سه بوته بصورت تصادفی انتخاب و توزین شدو در آون با حرارت 75 درجه سانتی گراد خشک گردید و سپس وزن خشک کل بوته در واحد سطح محاسبه گردید. شاخص برداشت: شاخص برداشت، از نسبت عملکرد دانه - اقتصادی - در واحد سطح به عملکرد بیولوژیک طبق فرمول زیر بدست آمد.
تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SAS انجام گرفت. برای مقایسه میانگین داده ها از آزمون دانکن و برای رسم نمودارها از نرم افزار Excel استفاده گردید.
نتایج
تعداد خورجین در مترمربع: نتایج تجزیه واریانس نشان داد تیمارهای رقم، تراکم و برهمکنش رقم و تراکم بر صفت تعداد خورجین در مترمربع در سطح احتمال یک درصد معنی دار بودند - جدول . - 1 نتایج مقایسه میانگین نشان داد در ارقام بیشترین تعداد خورجین در مترمربع با 8303 خورجین در مترمربع به رقم H401 و کمترین با 6316 خورجین در مترمربع به رقم Jerome متعلق بودند - جدول . - 2 همچنین در تیمارهای تراکم بیشترین تعداد خورجین در مترمربع با 8655 خورجین در مترمربع به تراکم 80 بوته در مترمربع و کمترین با 6400 خورجین در مترمربع به تراکم 60 بوته در مترمربع تعلق داشتند - جدول . - 3 نیز در برهمکنش رقم و تراکم بیشترین تعداد خورجین در مترمربع با 9950 خورجین در مترمربع به رقم H401 با تراکم 80 بوته در مترمربع و کمترین با 5400 خورجین در مترمربع به Jerome با تراکم 60 بوته در مترمربع متعلق بودند - جدول . - 4 با توجه به نتایج مشخص شد که تعداد خورجین دانه اگرچه به ژنتیک گیاه مرتبط می باشد و ارقام با هم اختلاف دارند ولی تراکم بر روی این صفت تاثیر بسیار معنی داری نشان داد و اختلاف ارقام را در تراکم های مختلف از این نظر ریاد کرد.به طوری که بیشترین تعداد خورجین در تراکم هشتاد بوته و در رقم H401 بدست آمدند. نتایج این تحقیق با نتایج دانشیان و همکاران - 2008 - مشابهت داشت. طبق مطالعات
