بخشی از مقاله
چکیده
بمنظور مطالعه ویژگیهاي رشد گیاه دارویی کاکوتی چند ساله - .Ziziphora Clinopodioides Lam - در واکنش به تاریخ کاشت و تراکم، آزمایشی در قالب فاکتوریل - 3×4 - با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزي دانشگاه فردوسی مشهد در دو سال زراعی 1390-91 و 1391-92 اجرا شد. فاکتورهاي مورد مطالعه در این آزمایش شامل تراکم کشت در سه سطح 6 - ، 8 و 10 بوته در متر مربع - و فاکتور دوم چهار تاریخ کاشت شامل - اول مهر، اول آبان، اول آذر و اول فروردین سال اول اجراي آزمایش - بود.
صفات مورد مطالعه شامل ارتفاع بوته ، قطر کانوپی و تعداد گل آذین در ساقه فرعی کاکوتی چند ساله بودند. نتایج نشان داد که تاریخ کاشت و تراکم گیاهی تأثیر معنی¬ داري - ≥p0/01 - روي ارتفاع ، قطر کانوپی و تعداد گل آذین در ساقه فرعی در سال اول داشتند، اما در سال دوم و در هر دو چین بر خصوصیات مورد بررسی معنیدار نبود.
نتایج نشان داد که کاکوتی قابلیت کشت در هر دوفصل پاییز و بهار منطقه را دارد. اما بیشترین تولید را در فصل پاییز داشت، بطوریکه بالاترین ارتفاع در سال اول براي تاریخ کاشت آذر با 19/25 سانتی متر بدست آمد. با تاخیر تاریخ کاشت از آذر به فروردین ارتفاع در سال اول 66 درصد درصد کاهش یافت.
اثر متقابل تاریخ کشت و تراکم بوته بر خصوصیات مورد مطالعه در سال اول معنی¬دار بود - ≥p0/05 - بود. بیشترین ارتفاع و قطر کانوپی در سال اول آزمایش در تاریخ کشت آذر با تراکم 10 بوته در متر مربع به ترتیب با 22/33 و 56/84 سانتی متر و کمترین میزان این صفات براي تاریخ کاشت فروردین و تراکم 6 بوته در متر مربع به ترتیب با 9/4 و 30/10 سانتی متر بود. تاریخ کشت پاییزه به دلیل طولانی تر بودن فضل رشد، نیاز آبی کمتر به واسطه بارندگی¬هاي زمستانه و بالا بودن رطوبت نسبی محیط و خنکی هوا بر کشت بهاره ارجحیت دارد.
مقدمه
خانواده نعناعیان با 236 جنس و 6900 تا 7200 گونه در جهان از ناحیه مدیترانه و شرق آسیا تا آسیاي مرکزي پراکنش دارد - هارلی و همکاران، . - 2004 خانواده نعناع یکی از ارزشمندترین گروههاي گیاهی در تولید گیاهان داروییخصوصاً ترکیبات دارویی ضد عفونیکننده، طعمدهندههاي غذایی، اثرات آنتی بیوتیک - مسعودي و همکاران، - 2012، ضد قارچی - هوسنو کان باسر، - 2002، مسهل، بادشکن، ضد عفونی کننده و التیامدهنده زخم میباشد - سیماندي و همکاران، 2001 و آتالاي سوکمن و همکاران، . - 2004
جنس کاکوتی از جمله این گیاهان بوده و این جنس حدود 25 تا 30 گونه دارد که تنها دو گونه با نامهاي کاکوتی کوهی چند ساله - - Z. clinopodioides Lam. و گونه یکساله - - Z. tenuior شناسایی شده از آن در بازار ایران وجود دارد
امروزه مصرف کاکوتی از یک گیاه داروي سنتی به فرآورده هاي دارویی صنعتی گسترش یافته است بطوریکه گیاهان این جنس بطور وسیع در مناطق مخلف جهان با سه جنبه کاربردي طبی، ادویه اي و عطري در صنایع مختلف به عنوان نوشیدنی - چاي - ، طعم دهنده غذایی - ادویه و چاشنی - و داروي گیاهی مورد استفاده قرار می گیرند - مرال و همکاران، 2002؛ زرگري، 1997 ؛ سنبلی و همکاران، 2006؛ بهروان و همکاران،. - 2007 که این تحول در مصرف، فشار بر عرصههاي طبیعی جهت برداشت این گیاهان را بیشتر کرده است - کراکر،. - 2003 به همین دلیل نه تنها لازم است در بهره برداري مناسب از عرصههاي طبیعی دقت نمود، بلکه با مطالعه ویژگیهاي این گیاهان - از جمله پراکنش، خصوصیات زیستی، عملکرد و... - به جاي جمعآوري غیراصولی از عرصههاي طبیعی، بایستی اقدام به کاشت این گیاهان در نظامهاي زراعی شود
بدون تردید در جریان کاشت گیاهان دارویی، فرآیند اهلی کردن این گیاهان از اهمیت ویژه اي برخورداراست، زیراتعداد نسبتاً گونه اندکی بصورت اهلی و زراعی کشت می شوند و عمده نیاز بازار به این گونههاي وحشی هنوز از طبیعت جمع آوري می شود - لانگ و اسشیپمن، . - 1997 بنابراین، با اهلیسازي و تعیین شرایط مطلوب زراعی براي رشد این گونههاي حاشیهاي از قبیل تاریخ کاشت و تراکم گیاهی میتوان با تولید انبوه این گیاهان در عرصههاي زراعی - فشار برداشت از زیستگاههاي طبیعی براي این گونههاي در معرض انقراض را کاهش دهیم - خسارت کمتر به زیستگاههاي طبیعی را تضمین نماییم .
تعیین تراکم کاشت و تراکم گیاهی به منظور استقرار خوب گیاه در مزرعه از اولیت برخوردار است، زیرا تاریخ هاي مختلف کاشت به طور موثري قدرت رویش بذر را تحت تاثیر قرار میدهد و به ازاي تاریخهاي مختلف کاشت مراحل فنولوژیکی متفاوت در معرض تغییرات شرایط محیط قرار میگیرند - ثقه الاسلامی و موسوي،. - 1387 حصول عملکرد بالا، مستلزم انطباق مراحل رشد رویشی و زایشی گیاه با شرایط جوي مساعد از طریق انتخاب تاریخ کاشت مناسب و استفاده عوامل تولید از طریق تراکم مطلوب میباشد.
کازرانی و همکاران - - 1384 اعلام کردند که تاثیر تاریخهاي مختلف کاشت بر ارتفاع ساقه، وزن هزار دانه و عملکرد دانه گیاه رازیانه - Foeniculum vulgar - معنی دار - p≤0/05 - بود. بنابر نظر دوازده امامی و همکاران - - 1390 کشت بهاره بادرشبی - Dracocephalum moldavica L. - نسبت به کشت تابستانه برتري داشته و عملکرد بیشتري تولید کرده است که دلیل این امر طولانی بودن دوره رشد رویشی نسبت به کشت پاییزه و بهاره بوده است. بالندري و رضوانی مقدم - 1390 - اعلام کردند که اثر تاریخ کاشت بر وزن خشک اندام هوایی کاسنی - Cichorium pumilum Jacq. - معنی دار بود. ثقه السلام و موسوي - 2005 - گزارش کردند که تاریخ کاشت اثرات معنی داري بر شاخص برداشت گل و بذر همیشه بهار - Calendula officinalis - داشت، بطوریکه اولین تاریخ کشت 10 - فروردین - با تراکم 25 بوته در متر مربع بالاترین عملکرد دانه و گل را داشت.
تراکم یکی از عوامل مهم در تعیین عملکرد محصولات زراعی محسوب می شود، تراکم کاشت نه تنها تعیین کننده رقابت جهت دستیابی به نور و مواد غذایی است، بلکه تقسیم و تخصیص ماده خشک بین اندامهاي گیاهی را نیز کنترل میکند - انیس و همکاران، . - 2001 کوچکی و همکاران - - 2004 با مقایسه تأثیر تراکم گیاه بر میزان زیست توده تولیدي آویشن شیرازي Zataria multiflora و زوفا - Hyssopus officinalis L. - گزارش کردند که در سال اول بالاترین عملکرد اسانس آویش شیرازي در کمترین تراکم 6/6 - بوته در متر مربع - بدست آمد. الرمامه - 2009 - گزارش کرد که بیشترین ارتفاع، وزن تر و خشک ساقه آویشن در فاصله کاشت 15 سانتی متر روي ردیف بدست آمد.
این آزمایش به منظور تعیین مناسب ترین تراکم گیاهی و امکان کشت پاییزه و بهاره کاکوتی به صورت کشت مستقیم بذر در شرایط آب و هوایی مشهد طراحی و اجرا شد.
مواد و روشها
این آزمایش با هدف بررسی واکنش گیاه دارویی کاکوتی نسبت به تاریخ کاشت و تراکم در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزي دانشگاه فردوسی مشهد واقع در 10 کیلومتري جنوب شرقی مشهد - با طول جغرافیایی 59 درجه و 15 دقیقه تا 60 درجه و 36 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 35 درجه و 43 دقیقه تا 37 درجه و 8 دقیقه شمالی و ارتفاع 985 متري از سطح دریا - در دو سال زراعی 1390-91 و 1391-92 به اجرا در آمد .
جدول -1 خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاك قبل از کاشت
بمنظور اجراي آمادهسازي زمین، در شهریور ماه عملیات شخم و تسطیح زمین انجام گرفت و سپس با استفاده از دستگاه نهرکن، جویهاي زهکشی ایجاد شد .
آزمایش بصورت فاکتوریل - 3×4 - در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. سه تراکم کاشت شامل 6، 8 و 10 بوته در متر مربع و چهار تاریخ کاشت شامل اول مهر، اول آبان، اول آذر و اول فروردین در سال اول اجراي ازمایش به عنوان تیمار مدنظر قرار گرفتند.
فواصل روي ردیف بوته ها در تراکم 6/66 بوته در متر مربع, 30 سانتیمتر, تراکم 8 بوته در متر مربع 25 سانتیمتر ، در تراکم 10 بوته در متر مربع، 20 سانتیمتر در نظر گرفته شد . ابعاد کرتها 2×2 متر بود، چهار ردیف کاشت با فاصله بین ردیفها 50 سانتیمتر و فاصله بین کرتها نیز 0/5 متر بود.
عملیات کاشت به صورت کشت مستقیم بذر روي چهار ردیف و فاصله بین ردیف 50 سانتیمتر به صورت جوي و پشتهاي با دست انجام شد. با توجه به اینکه بذر این گیاه بسیار ریز - وزن هزار دانه بین 0/25 تا 0/36 گرم - است، لذا بذور بصورت کپهاي و سطحی کاشته شدند.
بلافاصله پس از کاشت جويها روزانه تا یک هفته با دقت آبیاري شدند تا بذور به طور یکنواخت سبز گردند. روش آبیاري مورد استفاده نشتی و جوي و پشته اي با استفاده از سیفون بود که در آن آب به طور مستقیم در تماس با گیاه قرار نمیگیرد، بلکه به صورت نفوذي به پشتهها نشت نموده و آنها را مرطوب مینماید. در مرحله 3- 4 برگی پس از اطمینان از سبز شدن و استقرار بوتهها براي دستیابی به تراکم مورد نظر تنک شدند. اقدام به اعمال تیمارهاي تراکم شد. کنترل علفهاي هرز از طریق وجین دستی پس از هر نوبت آبیاري و سپس رسیدن به شرایط ظرفیت زراعی انجام شد. در طی آزمایش آفت یا بیماري خاصی مشاهده نشد .
در مرحله شروع گلدهی %10 - گلدهی - در هر دو سال سه بوته به طور تصادفی انتخاب و صفاتی شامل ارتفاع بوته قطر تاج و تعداد گل آذین در ساقه فرعی پوشش اندازه گیري گردید. قابل ذکر است که در سال اول تنها یک چین و در سال دوم دو چین از بوتهها برداشت شد .
دادههاي آزمایش با استفاده از نرم افزار SAS 9.1 به صورت مرکب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. جهت مقایسه میانگین-ها از آزمون چند دامنه¬اي دانکن و در سطح احتمال پنج درصد استفاده شد.
