بخشی از مقاله
چکیده
در میان عوامل محدود کننده رشد و نمو گیاهان زراعی، کمبود آب به عنوان مهمترین عامل محیطی شناخته شده است. دراین رابطه پژوهشگران برای انتخاب ارقام مقاوم به خشکی در شرایط تنش استفاده از شاخص های اکوفیزیولوژیکی را توصیه نموده اند.
این تحقیق به منظور بررسی امکان زودرس نمودن گلرنگ بهاره در منطقه استان مرکزی به وسیله تنش کم آبی با اعمال تنش خشکی در چند سطح به صورت افزایش دور آبیاری بر اساس تبخیر از تشت تبخیر کلاس A - آبیاری پس از 75،105،140 و 175 میلی متر تبخیر از تشت تبخیر کلاس - A و قطع آبیاری در مراحل مختلف رشد - شروع گلدهی، اواخر گل دهی و رسیدگی فیزیولوژیکی - گلرنگ بهاره رقم IL111در سال زراعی 94-95 در مزرعه تحقیقاتی کشاورز ساوه در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. نتایج حاصله نشان داد که اعمال تنش کم آبی به صورت افزایش دور آبیاری در تمام سطوح تأثیر معنی داری بر اغلب خصوصیات مورد بررسی گلرنگ نداشت و فقط تعداد روز تا گل دهی را به طور معنی داری و به تعداد 10 روز نسبت به تیمار شاهد آبیاری کاهش داد ولی در مقابل قطع آبیاری در مراحل زودتر از رسیدگی فیزیولوژیکی باعث کاهش معنی داری در وزن هزار دانه، عملکرد مغز دانه، عمکرد دانه و عملکرد روغن دانه گردید و همچنین باعث کاهش تعداد روز تا رسیدگی در تیمار قطع آبیاری در شروع گل دهی به میزان 28 روز و در تیمار قطع آبیاری در خاتمه گل دهی به میزان 25 روز و در مقابل کاهش عملکرد دانه به ترتیب به میزان 774 و 456 کیلوگرم در هکتار شد. کلمات کلیدی: گلرنگ، تنش خشکی، روغن دانه، زودرسی و عملکرد دانه
.1مقدمه
گلرنگ گیاهی از خانواده - Streraceae - می باشد که خصوصیات مطلوب و خاص این گیاه نظیر استفاده های طبی، صنعتی و غذائی از گلبرگ های آن، وجود کنجاله غنی از پروتئین آن به عنوان غذائی مناسب برای دام، کیفیت بالای روغن دانه به جهت وجود بیش از 90درصد اسیدهای چرب غیراشباع به خصوص اسید چرب لینولئیک و اولئیک و مقاومت نسبتاً بالا به شوری و خشکی از جمله مواردی است که این گیاه را به عنوان یک محصول زراعی روغنی با ارزش در جهان مطرح ساخته است. تحقیقات بر روی زراعت گلرنگ در کشور از اواخر دهه 40 با جمع آوری توده های بومی آغاز شده و با توجه به جایگاه این گیاه در امر خودکفائی کشور از نظر روغن خوراکی، تحقیقات زیادی در خصوص شناخت توده های بومی کشور و خالص سازی آنها جهت دستیابی به لاین های مطلوب و معرفی ارقام امید بخش و دستیابی به مدیریت های زراعی آن در حال انجام می باشد. گلرنگ اگر چه گیاهی مقاوم به خشکی است ولی تنش خشکی بر کمیت و کیفیت دانه های آن و همچنین مراحل فیزیولوژیکی آن تأثیرگذار می باشد. در مطالعه هانگ و ایوانز، تنش خشگی تاثیر معنی داری روی درصد روغن دانه های گلرنگ نداشته است در حالی که در مطالعه ساین و ساین، تنش خشکی باعث کاهش وزن دانه و درصد روغن دانه ها گردید. بررسی نتایج تحقیقات انجام یافته روی گلرنگ - 3 - نشان می دهد که در گلرنگ تحت دو وضعیت آبیاری بیش از حد و تنش خشکی، نسبت پوست به دانه افزایش می یابد. در مطالعه هانگ و ایوانز، تنش خشکی باعث کاهش ارتفاع، گل دهی زودتر، رسیدگی سریعتر و کاهش عملکرد گردید ولی تأثیر معنی داری روی درصد روغن دانه ها نداشته است. نادری و همکاران و طاوسی گزارش نمودند تنش خشکی باعث کاهش تعداد روز تا رسیدگی در گلرنگ تابستانه گردید. در مطالعه هاشمی دزفولی، تنش خشکی بر زمان شروع ظاهر شدن طبق در گلرنگ تاثیر معنی داری داشته است. در مطالعه شیرمرد و همکاران تنش خشکی در سطوح مختلف میزان روغن دانه را نسبت به شاهد کاهش داد ولی این سطوح مختلف تنش تفاوت معنی داری از نظر میزان روغن دانه وجود نداشت..
.2مواد و روش ها
این مطالعه به منظور بررسی امکان زودرس نمودن گلرنگ پائیزه در منطقه مرکزی به وسیله اعمال تنش کم آبی با اعمال تنش کم آبی در چند سطح به صورت افزایش دور آبیاری بر اساس تبخیر از تشت تبخیر کلاس A و قطع آبیاری در مراحل مختلف رشد گلرنگ در سال زراعی 94-95 در مزرعه تحقیقاتی- آموزشی کشاورز واقع در شهر ساوه انجام گرفت. مزرعه مذکور در فاصله 1 کیلومتری جنوب شرقی واقع شده است. ارتفاع منطقه از سطح تراز دریا 1050 متر و اقلیم منطقه بر اساس تقسیم بندی کوپن خشک بسیار گرم با تابستان های خشک می باشد. میانگین دراز مدت بارندگی و درجه حرارت سالیانه منطقه به ترتیب 100 میلی متر و 20 درجه سانتی گراد می باشد . خاک محل آزمایش لومی شنی با هدایت الکتریکی 5/8 میلی موس بر سانتی متر و اسیدیته 8/9 و میزان 7/0 درصد مواد آلی بود. آزمایش به صورت کرت های یک بار خرد شده در قاب طرح پایه بلوک های کامل تصادی با 4 تکرار انجام گردید. در این مطالعه کرت های اصلی شامل 4 رژیم آبیاری - آبیاری پس از 75، 100 ، 135 و 170 میلی متر تخیر از تشت کلاس - A و پلات های فرعی شامل سه سطح قطع آبیاری در مرحله شروع گل دهی و مرحله گل دهی کامل و ادامه آبیاری تا رسیدگی فیزیولوژیکی بودند. رقم گلرنگ مورد مطالعه-IL-111 بود . جهت کشت بهاره توصیه گردیده است. زمین محل آزمایش در سال قبل از کشت آیش بود. جهت تهیه زمین در پائیز سال 93 شخم عمیق در زمین آزمایش اعمال گردید و پس از دیسک و تسطیح زمین عناصر غذائی مورد نیاز بر اساس آزمایش خاک به صورت کودهای شیمیائی مصرف و علف کش در خاک مصرف و با دیسک عمیق تا اعمال 15 سانتی متری خاک مخلوط گردید. هر پلات آزمایشی شامل 6 ردیف کاشت به طول 6 متر بود که پس از آماده شدن زمین و مصرف کودهای شیمیائی قبل از کاشت به صورت خطی در عمق 2 سانتی متری با فاصله ردیف 40 و فاصله روی ردیف 5 سانتی متر در 15 فرودین سال 94 با دست کشت گردید. آبیاری تا زمان استقرار بوته ها در تمام پلات ها یکسان و بعد از آن بر اساس تیمارهای تعریف شده بر اساس تبخیر از تشت تبخیر کلاس A مستقر در مزرعه به صورت کنترل شده با سرریز و به صورت غرقابی و بر اساس نفوذ آب تا عمق نفوذ ریشه ها که بااستفاده از معادلات مربوط محاسبه گردید انجام شد.
.3نتایج و بحث
تعداد روز تا گلدهی به طور معنی داری در سطح 1 درصد تحت تأثیر تیمار رژیم آبیاری قرار گرفت . نتایج مقایسه میانگین ها بیانگر این مطلب است که با افزایش دور آبیاری تعداد روز تا گل دهی را در تیمار 170 میلیمتر به تعداد 3/. روز نسبت به تیمار شاهد 75 میلیمتر کاهش داده است. این میزان تسریع در گل دهی در تیمار 100 و 135 میلی متر به ترتیب 7/9 و 6/4 روز بوده است که تفاوت معنی داری بین تیمار 100 و شاهد 70 میلی متر وجود ندارد. تسریع در گل دهی به واسطه تنش خشکی را می توان به تاثیر تنش خشکی در تسریع مراحل تکامل و ظهور گل ها نسبت داد.
نتایج مقایسه میانگین ها بیانگر این مطلب است که رژیم های آبیاری 100، 135 و 179 میلی متر تعداد روز تا رسیدگی را به ترتیب 9/7 ، 8/8 و 3 روز کاهش داده است که البته این تفاوت ها معنی دار نمی باشد. اگرچه تیمارهای کمبود آبیاری باعث تسریع در برگ دهی بوته ها گردیده است ولی این تیمارها تاثیری بر تعداد روز تا رسیدگی نداشته است که این نتیجه بیانگر این مطلب است که گیاهان در پلات هائی که سریع تر به مرحله گل دهی وارد شده اند با سرعت کمتری به مرحله رسیدگی حرکت کرده اند و همزمان با تیمارهائی که دیرتر به محله گل دهی وارد شده اند به مرحله رسیدگی وارد شده اند. قطع آبیاری در مراحل شروع و خاتمه آبیاری از طریق ایجاد تنش خشکی و در کنار آن تشدید تنش گرمائی موجود در این زمان باعث تسریع در مراحل تکامل گل ها و رسیدگی گردیده است که این نتیجه مطابق با اصول فنولوژی گیاهی می باشد. طولانی ترین زمان تا رسیدگی بایستی مربوط به تیمار 75 میلیمتر و ادامه آبیاری تا رسیدگی باشد ولی در این آزمایش طولانی ترین زمان مربوط به تیمار 135 و قطع آبیاری در مرحله رسیدگی می باشد که شاید دلیل آن این باشد که اعمال تنش کم آبی در مراحل قبل از گل دهی در تیمار 135 میلی متر باعث ایجاد نوعی سازگاری به خشکی در گیاهان این تیمار شده است در حالی که گیاهان در تیمار آبیاری پس از 75 میلی متر به دلیل اینکه در مراحل قبل از گل دهی تحت شرایط مناسب رطوبتی قرار داشته اند بدون هیچگونه سازگاری با شرایط کمبود آب وارد مرحله گل دهی شده اند و در این زمان به دلیل فشار تنش گرمائی مراحل تکامل بعد از گل دهی خود را سریع تر انجام داده به طوری که زمان رسیدگی آن از تیمار 140 میلی متر هم دیرتر واقع شده است.
وزن هر دانه اثر تیمارهای میزان آبیاری بر وزن هزار دانه معنی دار نگردید ولی تیمارهای قطع آبیاری بطور معنی داری در سطح یک درصد وزن هزار دانه را تغییر داد .بر اساس آزمون مقایسه میانگین ها وزن هزار دانه با یک دامنه 08/87 تا 54/88 گرم در تیمارهای میزان آبیاری در یک گروه آماری قرار داشتند در حالی که وزن هزار دانه در تیمار آبیاری تا رسیدگی فیزیولوژیکی با میزان 77/98 گرم به طور معنی داری از وزن هزار دانه از دو تیمار قطع آبیاری در شروع و خاتمه آبیاری بیشتر بود میزان روغن دانه میزان روغن دانه تحت تأثیر هیچکدام از تیمارهای آزمایشی قرار نگرفت . میزان روغن دانه با یک دامنه 62/94 تا 22/68 درصد بدون تفاوت معنی داری همگی در یک گروه آماری قرار گرفتند . به نظر می رسد میزان روغن دانه به عنوان یک خصوصیت ژنتیکی تحت تأثیر عامل محیطی تنش کم آبی قرار نگرفته است. در مطالعه ساین و ساین، تنش خشکی باعث کاهش میزان روغن دانه های گلرنگ گردید ولی در مطالعات ابل و ریچارد و برگمن، تنش خشکی تأثیر ناچیز و غیر معنی داری بر میزان روغن دانه ها داشت.
عملکرد دانه در این مطالعه تأثیر تیمارهای کم آبی بر عملکرد دانه در تمام سطوح معنی دار نشد ولی عملکرد دانه به طور بسیار معنی داری در سطح 1 درصد تحت تأثیر تیمارهای قطع آبیاری قرار گرفت .
کمبود آب در خاک به صورت افزایش زمان بین دو آبیاری نتوانسته است تأثیر قابل توجهی روی عملکرد گلرنگ داشته باشد که این بیانگر سازگاری این گیاه زراعی با شرایط کمبود آب در حد اعمال شده در این آزمایش می باشد ولی در مقابل قطع آبیاری در مرحله شروع و خاتمه آبیاری با کاهش دوره، پر شدن دانه ها توانسته است عملکرد دانه را به طور معنی داری کاهش داده است.
عملکرد روغن عملکرد روغن که در حقیقت هدف اصلی کشت گیاهان روغنی از جمله گلرنگ می باشد در این مطالعه تحت تأثیر تیمارهای کمبود آبیاری قرار نگرفت ولی این صفت به طور معنی داری در سطح 1 درصد تحت تاثیر تیمارهای قطع آبیاری قرار گرفت.
به نظر می رسد قطع آبیاری در تیمارهای بدون کمبود آب توانسته است تنش شدیدی را به گیاه و عملکرد دانه وارد کند و منجر به کاهش عملکرد شود چرا که بوته ها قبل از اعمال تیمار قطع آب تحت شرایط بسیار مطلوبی قرار داشته اند ولی زمانی که بوته ها قبل از تیمار قطع آبیاری تحت شرایط کمبود آب قرار داشته اند - در تیمارهای آبیاری پس از 100، 135 و 170 میلی متر - نوعی سازگاری با شرایط تنش خشکی پیدا نموده اند و زمانی که تحت تیمار قطع آبیاری قرار گرفته اند این تنش اعمال شده به میزان کمتری توانسته است عملکرد گیاه و به تبع آن عملکرد روغن را تحت تأثیر قرار دهد به طوری که تفاوت معنی داری بین تیمار ادامه آبیاری تا رسیدگی و تیمارهای قطع آبیاری در مراحل شروع و خاتمه آبیاری وجود نداشته است.
