بخشی از مقاله
چکیده :
در نظر گرفتن ویژگی های محیطی محل رویش گیاه در طبیعت می تواند بر میزان و کیفیت مواد مؤثره و اسانس گیاهان تأثیر داشته باشد. بومادران با نام علمی Achillea millefolium یکی از گونه های با ارزش دارویی و صنعتی موجود در مراتع ایران و متعلق به خانواده کاسنی - Asteraceae - است و اسانس آن عمدتا در صنایع داروسازی، بهداشتی و آرایشی مورد استفاده قرار می گیرد. در این تحقیق به بررسی ترکیبات اسانس مرحله گلدهی گونه بومادران در 4 رویشگاه به ارتفاعات 1750متر، 1890 متر، 1925متر و 2157 متر واقع در شهرستان اراک، استان مرکزی پرداخته شد. در هر رویشگاه به فاصله 300 متر از 3 نقطه به روش سیستماتیک تصادفی اقدام به جمع آوری نمونه گیاهی در مرحله گلدهی گردید و پس از خشک کردن در سایه، اسانس گیری به روش تقطیر با آب توسط دستگاه کلونجر انجام شد. جهت شناسایی ترکیبات از دستگاه کروماتوگرافی گازی- طیف سنج جرمی - GC/MS - استفاده شد. همچنین جهت بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و ارتباط آن ها با کمیت و کیفیت اسانس این گیاه، نمونه برداری از خاک نیز در 3 تکرار در مجاور گیاه تا عمق 15 سانتیمتری انجام شد. در مجموع 29 ترکیب در اسانس مرحله گلدهی این گیاه شناسایی شد. نتایج نشان داد که بالاترین درصد اسانس مربوط به ارتفاع 1750 متری و کمترین درصد اسانس مربوط به ارتفاع 1890 متری می¬باشد. همچنین ترکیب cineole -1,8 5/18% و ترکیب%caryophyllene oxide 2/15 به ترتیب دارای بیشترین درصد بودند. همچنین نتایج، حاکی از همبستگی معنی دار میان 7 ترکیب اسانس این گیاه و عناصر خاک بوده است.
کلید واژه: بومادران ،اسانس ، کلونجر ،cineole ،Achillea millefolium
مقدمه:
براساس آمار سازمان بهداشت جهانی، حدود 80 درصد ازمردم دنیا برای مراقبت های اولیه بهداشتی ترجیح می دهند که عصاره گیاهان و یا ماده مؤثره آن ها را مصرف نمایند - رجحان، . - 1382 بر پایه ی تحقیقات انجام شده عوامل محیطی محل رویش گیاهان دارویی در سه محور که شامل تأثیر بر مقدار کلی ماده مؤثره، عناصر تشکیل دهنده ی مواد مؤثره و مقدار تولید وزن خشک گیاه می باشد بر آن ها تأثیر می گذارد. بنابراین عوامل درونی و بیرونی تأثیر مهمی بر عملکرد و ترکیبات اسانس دارند - فرشباف مقدم و همکاران، . - 1385 به طور کلی می توان عوامل اثرگذار بر مواد مؤثره گیاهان دارویی را به چهار عامل اکولوژیکی، وراثتی، مدیریتی و مراحل رشد گیاه تفکیک نمود - صمصام شریعت و فریبرز، . - 1383 کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان دارویی اساسا تحت تأثیر عوامل ژنتیکی قرار دارد ولی عوامل محیطی محل رویش نیز در این میان می تواند تأثیر بسزایی داشته باشد - امیدبیگی، . - 1374 به طوریکه میزان و کیفیت مواد شیمیایی یک گیاه بدلیل نوسان فعالیت های متابولیکی آن تحت تأثیر عوامل مختلف محیطی - دوروگن وسکاجا، - 1953 در رویشگاه های مختلف تغییر می یابد.از مهمترین عوامل بوم شناختی مؤثر بر میزان کمی و کیفی ماده مؤثره ی موجود درگیاهان دارویی می-توان به شرایط آب و هوایی و اقلیمی، ادافیکی و جغرافیایی اشاره نمود - قاسمی، . - 1388 رشد و عملکرد گیاهان در اکوسیستم ها تحت تاثیر عوامل مختلفی نظیر اقلیم، خاک و عوامل توپوگرافی است. هر یک از این عوامل می تواند تاثیر بسزایی بر کمیت و کیفیت اسانس گیاهان گذاشته و بر این اساس محققین سعی در ارائه روش های مختلفی برای تولید ماده موثره ی بیشتری می باشند - دوازده امامی، . - 1382 در اکوسیستم های طبیعی، عوامل تعیین کننده تولید به غیر از گونه های مورد نظر، اقلیم، خاک و موقعیت جغرافیایی بشمار می روند. هر کدام از عوامل فوق می توانند تأثیر عمده ای در افزایش یا کاهش کمیت و کیفیت عملکرد گیاه داشته باشند - لباسچی و شریفی عاشور آبادی، . - 1380 در این اکوسیستم ها عواملی مانند رطوبت، آب، عناصر غذایی، نور و ارتفاع از سطح دریا از جمله عوامل اساسی و تعیین کننده در کمیت و کیفیت گیاهان هستند - کوچکی و حسینی، . - 1374
این دسته از گیاهان و فرآورده های معطر حاصل از آن ها ، نقش و جایگاه این ذخائر ارزشمند را در چرخه اقتصاد جهانی روشن تر نموده اند به طوریکه مصرف رو به تزاید آن ها علاوه بر کشورهای در حال توسعه، در ممالک پیشرفته نیز یکی از پارامترهای مهم بهداشتی، غذایی و دارویی محسوب می شود. اگرچه تولید مواد مؤثره گیاهان دارویی با هدایت فرآیندهای ژنتیکی است، ولی به طور بارزی تحت تأثیر عوامل محیطی قرار می گیرد به طوری که عوامل محیطی سبب تغییراتی در رشد گیاهان دارویی و نیز کمیت و کیفیت مواد مؤثره آن ها می گردد - امیدبیگی، . - 1374 مواد مؤثره گیاهان به چهارگروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، اسانس ها و سایر مواد تقسیم می شوند - هاسلام1 ،1979؛ استاری1991،. - 2 معرفی جنس و گونه بومادران گیاهان دارویی خانواده کاسنی به دلیل انعطاف اکولوژیک بسیار زیاد نسبت به اقلیمهای متنوع، ذخائر ژنتیکی مهمی محسوب میشوند. در این خانواده، جنس Achillea دارای 85 گونه است که بیشتر در اروپا و آسیا و قسمتهایی از آمریکای شمالی پراکنده هستند 2003 - ،. - Candan et al تیره کاسنیان - Asteraceae - یا مرکبان - Compositae - تیرهای از کاسنیسانان - Asterales - با گلآذین کپه و پراکندگی گسترده در جهان هستند. کاسنیان گیاهانی آوندی و گلدار و دولپهای هستند.
مواد و روشها:
محدوده مورد مطالعه در این تحقیق شامل 4 منطقه رویشی در شهرستان اراک واقع در استان مرکزی می-باشد. استان مرکزی بخشی از فلات مرکزی ایران است که بین زاویه چینخورده رشته کوه های البرز و زاگرس و در مجاورت کویر مرکزی 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 35 دقیقه ، طول جغرافیایی 48 درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی نصف النهار گرینویچ واقع شده است. ساحت استان حدود 29530 کیلومتر مربع است. بلندترین ارتفاعات استان، قله شهباز در غرب اراک با 3388 متر ارتفاع در رشته کوه راسوند و پست ترین نقطه استان، دشت ساوه با ارتفاع کمتر از 1200 متر است شهر اراک مرکز استان مرکزی با ارتفاع 1708 متر از سطح دریا و طول جغرافیای 49 درجه و 46 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 34 درجه 06 دقیقه شمالی قرارداد - شهرداری اراک، . - 1391
خاک منطقه از نوع لومی شنی با ساختمان درشت میباشد. PH آن بیشتر از 7، در حدود 8/5 و قابلیت هدایت الکتریکی 2/2 دسیزیمنس بر متر است. عمدهترین خاکهای حاصلخیز استان در دشتهای حاصلخیز و آبرفتی قرار دارند. بر اساس نقشه رژیم رطوبتی و حرارتی خاکهای ایران، استان مرکزی دارای رژیم رطوبتی Aridic در نواحی خشک و نیمهخشک و رژیم Xeric در نواحی با زمستانهای سرد و مرطوب و تابستانهای خشک میباشد.
روش تحقیق:
جهت جمعآوری گونه بومادران ابتدا طبقات ارتفاعی مناطق مورد مطالعه توسط دستگاه - GPS - تعیین، سپس در هر طبقه ارتفاعی از سه نقطه به روش سیستماتیک تصادفی از پایههای گیاهی مورد نظر اقدام به جمعآوری گیاه در مرحله گلدهی گردید، زمان نمونه برداری بومادران از اواخر اردیبهشت تا اواسط مرداد ماه سال 1394 به طول انجامید. هر نمونه پس از برداشت داخل پاکت کاغذی ریخته شد و اطلاعات مربوط به منطقه برداشت روی آن یادداشت شد. پس از جمع آوری، پاک کردن و خشک کردن گیاه در سایه و دمای مناسب انجام شد. و برای تعیین درصد اسانس گیاه به آزمایشگاه منتقل شدند. نمونه برداری از خاک به منظور تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و ارتباط آن با کمیت و کیفیت اسانس گونه مورد مطالعه، نمونه برداری از خاک منطقه با سه تکرار به روش تصادفی با 3 تکرار به فاصله 300 متر از اطراف ریشه گیاه و به عمق 0-15 سانتیمتری انجام و پس از جمعآوری داخل نایلون ریخته و سپس مشخصات هر رویشگاه روی کیسهها یادداشت شد تا جهت بررسی پارامترهای فیزیکی و شیمیایی به آزمایشگاه منتقل شوند - سروری، . - 1388
روش استخراج اسانس از گیاه: برای استخراج اسانس بومادران از روش تقطیر با آب به وسیله دستگاه کلونجر به مدت 4 ساعت استفاده میکنیم. روش کار به این صورت است که ابتدا از هر نمونه، 40 گرم از گیاه پودر شده را به بالن همراه با 500 میلیلیتر آب مقطر اضافه کرده، بعد دستگاه را روشن کرده تا آب داخل ظرف به جوش آید. به طوریکه بخار آب از بالن در حال جوش از طریق لوله شیشهای منتقل شده و قطرات حاوی اسانس بهتدریج جمعآوری شدند. بعد از جمعآوری اسانس از دستگاه و ریختن در ظرف مخصوص نگهداری، مقداری پودر سولفات منیزیم خشک جهت آبگیری به اسانس اضافه کرده و داخل یخچال با دمای 4 درجه سانتیگراد گذاشته تا اسانسها جهت تعیین کمیت و کیفیت مواد مؤثره، آماده برای تزریق به دستگاه کروماتوگرافی گازی باشند.
نتایج:
ترکیبات اسانس مرحله گلدهی بومادران - Achillea millefolium - در رویشگاهها با مطالعه بر روی اسانس مرحله گلدهی گونه Achillea millefolium در مجموع 29 ترکیب در اسانس این اندام از گیاه مشاهده شد که ترکیب 1,8-cineole به میزان %18/5 و ترکیب caryophyllene oxide به میزان %15/2 به ترتیب دارای بیشترین درصد بودند. با توجه به نتایج به دست آمده از ترکیبات اسانس مرحله گلدهی بومادران در 4 منطقه مورد مطالعه مشخص شد که بیشترین درصد اسانس به دست آمده از مرحله گلدهی مربوط به ارتفاع 1750 متر - مرزیجران - و کمترین درصد اسانس به دست آمده مربوط به ارتفاع 1890متر - رو به روی دانشگاه - میباشد - جدول. - 2-4
همچنین نتایج به دست آمده از استخراج اسانس مرحله گلدهی گیاه بوماردان نشان داد که بیشترین بازده اسانس متعلق به ارتفاع 1750 متری و کمترین بازده اسانس متعلق به ارتفاع 1890 متری میباشد - جدول. - 1 بررسی جدول تجزیه واریانس نشان می دهد که اثر رویشگاه و ارتفاع بر بازده اسانس و تمامی ترکیبات موجود در اسانس گیاه بومادران معنی دار بوده است - جدول - 1
جدول -1 آنالیز واریانس بازده اسانس و ترکیبات تشکیل دهنده اسانس مرحله گلدهی بومادران در ارتفاعات مورد مطالعه
