بخشی از مقاله
چکیده
بهمنظور بررسی واکنش صفات رشدي دو رقم گلرنگ زراعی به تنش گرماي آخر فصل، پژوهشی در سال زراعی1396 -97 در مزرعه آزمایشی گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشگاه شهید چمران اهواز، بهصورت کرت خردشده در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. فاکتور اصلی شامل دو سطح تنش گرما - شاهد و تنش گرما - ، و فاکتور فرعی شامل سه رقم گلرنگ زراعی - گلدشت، پرنیان و صفه - ، بودند. برهمکنش معنیداري بین سطوح تنش گرما و ارقام مورد بررسی ازنظر صفات ارتفاع بوته، تعداد طبق، درصد طبق نابارور و عملکرد دانه مشاهده شد. نتایج نشان داد که بیشترین میزان عملکرد دانه، تعداد طبق و کمترین درصد طبق نابارور در رقم گلدشت به ترتیب با میانگین 4151 کیلوگرم در هکتار، 29/7 طبق در بوته و 10/9 درصد به دست آمد که حاکی از برتري رقم گلدشت نسبت به دو رقم دیگر در شرایط مطلوب محیطی است. در مقابل، تحت تنش گرما، رقم گلدشت نسبت به ارقام پرنیان و صفه کاهش عملکرد - کاهش 60 درصدي نسبت به شاهد - ، بیشتري نشان داد که بیانگر حساسیت بیشتر این رقم میباشد.
کلمات کلیدي: گلرنگ، تنش آخر فصل و عملکرد دانه.
مقدمه
تنش گرما یکی از مهمترین عوامل محدودکننده تولید محصولات کشاورزي در دنیا است که به دلیل تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی به اهمیت آن افزوده شده و به یکی از مهمترین موضوعات در علوم تحقیقات کشاورزي تبدیل گردیده است.
در تنش گرما، گیاه چرخه زندگی خود را در مدت کوتاهتري به پایان میبرد و که این امر منجر به افت عملکرد کمی و کیفی گیاهان میشود . - 3 -
گلرنگ با نام علمی - Carthamus tinctorius L. - ، بهعنوان یکی از مهمترین گیاهان دانه روغنی به شمار رفته و به دلیل سازگاري بالاي آن به تغییرات دمایی، بهعنوان یکی از اولویتهاي مهم کشت دانههاي روغنی در مناطق گرم و خشک ایران از جمله استان خوزستان به شمار میرود . - 2 - تأخیر در کاشت گلرنگ سبب میشود که قسمت بیشتري از فصل رشد گلرنگ با دماهاي بالا و نامطلوب انطباق یافته و منجر به کاهش عملکرد دانه و روغن این گیاه شود. گلرنگ در مراحل قبل و طی دوران گردهافشانی به تنش دمایی بسیار حساس است. تاریخ کاشت میتواند از طریق انطباق دوران گردهافشانی با دماي بالا سبب کاهش تعداد دانه در طبق، افزایش درصد طبقهاي عقیم شده و از این طریق کاهش تعداد دانه در طبق شود . - 1 -
براین اساس، پژوهش حاضر با هدف بررسی واکنشهاي رشدي و عملکردي دو رقم گلرنگ زراعی به تنش گرما طراحی و اجرا شد.
مواد و روشها
پژوهش حاضر در قالب آزمایش مزرعهاي در سال زراعی 1396-97 در مزرعه تحقیقاتی گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزي دانشگاه شهید چمران اهواز واقع در جنوب غربی اهواز اجرا شد. بهمنظور تهیه بستر کشت پس از عملیات آمادهسازي زمین، بذور با قارچکش ضدعفونی شده و با فواصل ردیف 50 سانتیمتر و فاصله بوتهها روي ردیفهاي کاشت پنج سانتیمتر کشت گردید. طول و عرض هر کرت سه متر با شش ردیف کاشت و فاصله دو کرت اصلی از هم یک متر منظور شد. میزان کود موردنیاز بر اساس نتایج آزمون خاك در هکتار محاسبه و تمامی کود فسفره و پتاسه بهعلاوه یکدوم کود نیتروژنه همزمان با کاشت - بهعنوان کود پایه - ، و باقیمانده کود نیتروژن در اواخر دوره روزت و اوایل گلدهی، بهصورت سرك به کرتها داده شد. قبل از انجام آزمایش، ظرفیت زراعی و نقطه پژمردگی خاك تعیین و آبیاري بر اساس 100 درصد نیاز آبی گیاه صورت گرفت. آزمایش بهصورت کرتهاي یک بار خردشده در قالب طرح پایه بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. تاریخ کاشت بهعنوان فاکتور اصلی در دو سطح - به ترتیب شامل 20 آذر و 30 دي - و سه رقم مورد آزمایش - ارقام گلدشت، پرنیان و صفه - بهعنوان فاکتور فرعی در نظر گرفته شدند. جهت اندازهگیري صفات رشدي در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک، با استفاده از کوادرات 1×1 مترمربعی نمونهبرداري از کرتهاي آزمایشی انجام شد. سپس در آزمایشگاه، ارتفاع بوته، تعداد طبق بارور و درصد طبق نابارور نمونه ها اندازه گیري شدند. جهت برآورد عملکرد دانه نیز نمونههاي آزمایشی به مدت 48 ساعت در آون قرار داده شد و پس از خشک شدن و کوبیدن، عملکرد دانه در واحد مترمربع و هکتار اندازه گیري و محاسبه شد. در نهایت جهت تجزیه واریانس و مقایسه میانگینها از نرمافزار آماري SAS 9.4 و آزمون چند دامنهاي دانکن در سطح آماري پنج استفاده شد.
نتایج و بحث
ارتفاع بوته
نتایج تجزیه واریانس دادهها حاکی از وجود برهمکنش معنیدار بین فاکتورهاي مورد بررسی - گرما و رقم - ازنظر ارتفاع بوته بود - جدول . - 1 نتایج نشان داد که رقم پرنیان با میانگین 159/4 سانتیمتر در شرایط شاهد ارتفاع بوته بیشتري نسبت به دو رقم دیگر داشت. تنش گرما منجر به کاهش معنیدار ارتفاع بوته در ارقام مورد بررسی شد و ارقام از این نظر واکنش متفاوتی نشان دادند. به گونهاي که کمترین میزان ارتفاع بوته با میانگین 74/4 سانتیمتر در رقم گلدشت تحت شرایط تنش به دست آمد - شکل . - 1
تعداد طبق و درصد طبق نابارور:
از نظر صفات تعداد طبق بارور و درصد طبق نابارور نیز برهمکنش معنیداري بین ارقام مورد بررسی و تنش گرما در سطح پنج درصد مشاهده شد - جدول . - 1 نتایج نشان داد که بیشترین تعداد طبق بارور و کمترین درصد طبق نابارور مربوط به رقم گلدشت در شرایط شاهد به ترتیب با میانگین 29/7 در بوته و 10/9 درصد بود - شکل 2 و . - 3 تنش گرما منجر به کاهش معنیدار تعداد طبق و افزایش درصد طبق نابارور شد؛ به گونهاي که کمترین تعداد طبق و بیشترین درصد طبق نابارور تحت شرایط تنش گرما با میانگین 13/3 طبق در بوته و 16 درصد به ترتیب مربوط به رقم پرنیان بود. تأخیر در تاریخ کاشت مناسب منجر به کاهش طول دورهي رشد و در نتیجه کوتاهی بوتهها همراه با طبقهاي کوچک خواهد شد. همچنین در تاریخهاي کاشت درهنگام، مرحلهي گرده افشانی با دماهاي بالا مصادف شده که سبب افزایش پوکی دانهها و طبقهاي نابارور در ارقام میشود.
عملکرد دانه
برهمکنش معنیداري بین ارقام و تنش گرما از نظر عملکرد دانه وجود داشت - جدول . - 1 بیشترین میزان عملکرد دانه در رقم گلدشت با میانگین 4151 کیلوگرم در هکتار در شرایط شاهد و کمترین میزان عملکرد دانه مربوط به رقم صفه با میانگین 1250 کیلوگرم در هکتار بود - شکل . - 4 بالا بودن عملکرد رقم گلدشت در شرایط شاهد حاکی از پتانسیل بالقوه بالاي این رقم جهت تولید محصول میباشد که در صورت مهیا بودن شرایط مطلوب میتواند عملکرد قابل توجهی را تولید نماید. اما در مقابل کاهش 60 درصدي عملکرد رقم گلدشت در مقایسه با کاهش 54 درصدي رقم صفه و 44 درصدي رقم پرنیان تحت شرایط تنش نسبت شرایط محیطی شاهد، حاکی از حساسیت بیشتر رقم گلدشت نسبت وقوع تنش گرماي آخر فصل است.
جدول -1 تجزیه واریانس صفات مورد ارزیابی ارقام گلرنگ تحت تنش گرما.
