بخشی از مقاله
چکیده
بدون تردید جایگاه فرهنگ وادب فارسی در میان ملل جهان آن چنان ژرف و عمیق است که در هر گوشه و کنار این سرزمین نشانه های آن مبرهن و آشکار است. یکی از این نشانه ها، خیام، شاعر پرآوازه ی نیشابور، است. شهرت فوق العاده رباعیات خیام در ادوار اخیر چه در ایران چه در جهان تا حدود زیادی مدیون ترجمه ی معروف انگلیسی فیتز جرالد است که قبول و رواج آن خیام را در اروپا به عنوان یکی از گویندگان بزرگ عالم مشهور کرد و در نتیجه رباعیات او به زبان های مختلف از جمله آلمانی ، فرانسوی وایتالیایی ، روسی و... مکرر ترجمه شداین. پژوهش تاثیر خیّام را بر جرالد و آندره ژید نشان داده است. بررسی تأثیر خیام در ادبیات غرب و مترجمانی که رباعیات وی را ترجمه کرده اند، همچنین دیدگاه بزرگان ادبی غرب در مورد خیّام، در این مقال مورد پژوهش قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: خیام، ادبیات ، غرب ، ترجمه.
مقدمه
ترانههای خیام به قدری ساده، طبیعی و به زبان دلچسب ادبی و معمولی گفتهشده که هرکسی را شیفته آهنگ و تشبیهات قشنگ آن مینماید، و از بهترین نمونههای شعر فارسی به شمار میآید. قدرت ادای مطلب را به اندازهای رسانیده که گیرندگی و تأثیر آن حتمی است و انسان به حیرت میافتد که یک عقیده فلسفی مهمی چگونه ممکن است در قالب یک رباعی بگنجد و چگونه میتوان چند رباعی گفت که از هر کدام یک فکر و فلسفه مستقل مشاهده بشود و در عین حال با هم همآهنگ باشد. این کشش و دلربایی فکر خیام است که ترانههای او را در دنیا مشهور کرده، وزن ساده و مختصر شعری خیام خواننده را خسته نمیکند و به او فرصت فکر میدهد.
خیام
عُمَر خَیّام نیشابوری - نام کامل:غیاثالدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری - - زاده 28 اردیبهشت 427 خورشیدی در نیشابور - درگذشته 12 آذر 510 خورشیدی در نیشابور - که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری هم نامیده شدهاست، فیلسوف، ریاضیدان، ستارهشناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقی است. سبب شهرت او به خیام درست معلوم نیست ، و احتمال داده اند که پدرش خیمه دوز بوده است . تفصیل زندگی او نیز با روایات با افسانه آمیز مخلوط گشته است. به موجب این روایات ، وی در کودکی با خواجه نظام الملک و حسن صباح همشاگرد بوده است - مصاحب ،. - 1387
گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش »حجهالحق« بودهاست؛ ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به اغلب زبانهای زنده ترجمه نمودهاند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کردهاست که مایه شهرت بیشتر وی در مغربزمین گردیدهاست. یکی از برجستهترین کارهای وی را میتوان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظامالملک، که در دوره سلطنت ملکشاه سلجوقی 490 - HYPERLINK "http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%DB%8C%D8%A7%D8%AA" 426 - هجری قمری - بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتاش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کردهاست. ابداع نظریهای درباره نسبتهای همارز با نظریه اقلیدس نیز از مهمترین کارهای اوست.
خیام و ادبیات غرب
» تنوع موضوع ، سبک و صور خیال در ادبیات قرن نوزدهم بسیار زیاد و متنوع است که این گوناگونی خود از ویژگی مهم ادبیات، مخصوصا قرن نوزدهم به شمار می آید . در این قرن شعرا در وضعیت روحی ناآرامی به سر می بردند چرا که قرنی بود که تمام اعتقادات سنّتی و مذهبی مردم در سایه پیشرفت علم روز به روز زیر سؤال می رفت تا حدی که کتاب مقدس به عنوان یک متن ادبی بررسی می شد و به حق همین دوره، لقب » شک و ایمان« یافت. با گسترش دامنه تعلیم و تربیت و همراه پیشرفت های اقتصادی و سیاسی به نظر می رسید که از نقش شاعر کاسته می شد و این کشور را به تدریج از جامعه طرد می کرد به طوری که حتی خود شعرا نیز با همدیگر ارتباط نداشتند. در این راستا هر شاعر و نویسنده ای برای خود رسالتی قائل بود و می خواست مردم را نسبت به جریانات اجتماعی هوشیار کند و راه حلی برای گریز از ناملایمات زندگی اجتماعی ارائه دهد. مهم ترین مسئله مربوط به اعتقادات دینی مرد رشد شکاکی بود که وقتی در سال 1874م ، یعنی 12 سال قبل از چاپ منظومه »فیتز جرالد« این مسئله توسط » جیمز آنتونی فرود « مطرح شد کتاب »مکافات ایمان« وی در برابر دانشگاه آکسفورد به آتش کشیده شداما » فیتر جرالد« بدون بدون هیچ تردیدی و نگرانی توانست این شکاکی را از زبان یک و یا چند شاعر ایرانی بیان کند و راه گریز از ناملایمات و دلتنگی های زندگی را در خوش گذرانی تعریف نماید . لذا برای » فیتز جرالد « اصالت رباعی ها و ترجمه دقیق آنها ، همانگونه که خودش گفته ، مهم نبوده است بلکه آرامشی که انسان از خواندن آنها به دست می آورد اهمیت داشته است.دیروز سپری شده، فراهم نیامده است، پس باید انسان امروز خوش باشد که این دم غنیمت است . همین پیام هم باعث اشتهار » فیتز جرالد« شده و هم عمر خیام . بنابراین عمر خیام مسئول رباعی های منسوب خویش پس از شهرتش نوسط »فیتز جرالد« بوده که باعث شده محققان کتابخانه های دنیا را جهت یافتن سندی برای اصالت رباعیات منسوب به عمر خیام فیلسوف و دانشمند ایرانی زیر پا بگذارد . در این گیر و دار هم عده ای ای به دنبال فرصت بوده اند که از هر گوشه و کناری رباعی پیدا کنند و به نام خیام به چاپ برساند لذا عمر خیام معروف دنیا که شکاکی و خوش گذرانی را تجویز می کند، عمر خیام نیشابوری نیست بلکه عمر خیام قرن نوزدهم انگلستان است که در کشمکش های اجتماعی و مذهبی می زیسته است - « زارع بهتاش ، . - 1379
ادوارد براون و خیام
» براوان در تاریخ ادبیات خود معتقد است که تا سال 1897 م اطلاعاتی که پیرامون خیام به دست می آید بیشتر از تذکره هاست و نمی تواند سندیت داشته باشد. در همین سال » والنتین ژوکوفسکی « مقاله ای به نام » عمر خیام و رباعیات سرگردان« منتشر کرد، این مقاله که به زبان روسی بود » دکتر دنیس« این مقاله را از روسی ترجمه کرد و همچنین مقدمه ای از ترجمه » فیتز جرالد« از رباعیات خیام نوشت و در آن به نکات مهم مقاله » زوکوفسکی« اشاره کرد.
»تئوفیل گوتیه« در ماجرای خاص شیفته خیام می شود . » گوتیه« نیز ترجمه » نیکلا« را خواند و توانست بهتر از خود » نیکلا« خیام را بشناسد : » مستی خیام، مستی عاشق در برابر معشوق است. او مست می شود تا خدا را بهتر بشناسد ایجاز در میان همه وسایلی که برای ایجاد وجد و شوق در انسان به کار می رود ، باده هنوز طبیعی ترین آنهاست...« » گوتیه « رباعیات خیام را در ناپایداری جهان، به نثری بلیغ و فصیح ، چنین ترجمه کرد:
