بخشی از مقاله
چکیده
به منظور مطالعهي تأثیر سطوح مختلف کودي نیتروژن و گوگرد روي ویژگیهاي رشدي کرچک، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعهي تحقیقاتی دانشکدهي کشاورزي دانشگاه شهیدمدنی آذربایجان در سال 94 انجام شد. تیمارهاي آزمایش شامل کود نیتروژن در چهار سطح صفر، 50، 100 و 150 کیلوگرم در هکتار و کود گوگرد در پنج سطح صفر، 20، 40، 60 و 80 کیلوگرم در هکتار بودند. نتایج نشان داد که سطوح بالاي کود نیتروژن 100 - و 150 کیلوگرم در هکتار - منجر به بیشترین مقدار در ارتفاع نهایی، قطر ساقه، شاخص سطح برگ، بیوماس و درصد روغن دانه در بوتههاي کرچک شدند. در مقابل، کاربرد 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار براي رسیدن به حداکثر مقدار در خصوصیات کمی و کیفی کافی بود. در بررسی اثرات متقابل کودي نیز تیمار کاربرد 150 کیلوگرم کود نیتروژن به همراه 40 کیلوگرم گوگرد در هکتار منجر به بیشترین ارتفاع نهایی، شاخص سطح برگ و متعاقباً بیوماس و درصد روغن دانه در بوته هاي کرچک شد.
کلمات کلیدي: رشد برگ، کود شیمیایی، گیاهان روغنی، مادهي خشک، ویژگیهاي رشدي
مقدمه
کرچک گیاهی است چندساله از تیره فرفیون که به دلیل روغن موجود در بذور آن کشت و کار میشود. بذور این گیاه داراي 40 تا 55 درصد روغن، 23 تا 27 درصد فیبر، 12 تا 16 درصد پروتئین، 3 تا 6 درصد هیدرات کربن، 2 تا 5 درصد فنل و 2 درصد خاکستر است . - 1 - کرچک جزء گیاهان فراموش شده در ایران است و با توجه به ویژگیهاي منحصر بفرد آن از جمله مقاومت به شرایط آب و هوایی مختلف و نیز خواص دارویی و صنعتی میتواند مورد کشت و کار قرار گیرد. چگونگی زراعت و بویژه نحوهي مدیریت تغذیه گیاه تأثیر مهمی روي کیفیت و کمیت و میزان ترکیبات مواد موثره گیاه دارد. در چنین شرایطی، کوددهی با میزان مناسب بر رشد و نمو گیاه و در نهایت درصد روغن آن تأثیر بسزایی دارد. نیتروژن عنصر مهم حیاتی براي رشد و نمو گیاه به شمار میرود و مقادیر کم و یا بیش از حد آن موجب بروز اختلالاتی در فرایندهاي ضروري و حیاتی گیاه نظیر رشد و نمو، کاهش، تعویق و یا حتی توقف رشد زایشی میشود . - 2 - گوگرد یکی دیگر از عناصر غذایی ضروري و مورد نیاز گیاهان است. تحقیقات نشان دادهاند که در اثر کمبود گوگرد فتوسنتز شدیًدا کاهش مییابد و کمبود آن میتواند موجب جلوگیري از طویل شدن ریشهها، افزایش قطر ریشههاي انتهایی و ریشههاي موئین گردد که نتیجهي آن کاهش رشد رویشی، زایشی و در نهایت کاهش عملکرد بیولوژیکی و اقتصادي است . - 3 - بنابراین، باتوجه به اهمیت گیاهان روغنی نظیر کرچک در تولید غذاي سالم با درصد کمتر اسیدهاي چرب اشباع، پژوهشی با هدف بررسی اثرات سطوح مختلف کودي نیتروژن و گوگرد بر ویژگیهاي رشدي کرچک انجام گرفت.
مواد و روشها
این آزمایش در مزرعهي تحقیقاتی دانشکدهي کشاورزي دانشگاه شهیدمدنی آذربایجان واقع در 35 کیلومتري شهر تبریز و در زمینی به مساحت 650 مترمربع در سال 94 انجام شد. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار به اجرا درآمد. فاکتورهاي آزمایش شامل کود نیتروژن در چهار سطح: عدم مصرف، 50، 100 و 150 کیلوگرم در هکتار و کود گوگرد در پنج سطح: عدم مصرف، 20، 40، 60 و 80 کیلوگرم در هکتار بودند. پس از آمادهسازي زمین و قبل از ایجاد ردیفهاي کاشت به صورت جوي-پشته، مقادیر کودي در نظر گرفته شده براي تیمارها در کرتها پخش شدند و با ایجاد ردیفهاي کاشت تا عمق 30 سانتیمتري با خاك مخلوط شدند. مقادیر کودي گوگرد - پودر گوگرد - چند هفته قبل از کاشت، ولی مقادیر کودي نیتروژن - اوره - در دو نوبت - نصف در ابتداي کاشت و نصف دیگر در زمان نزدیک به گلدهی - در کرتهاي آزمایش پخش شدند. هر کرت از چهار ردیف به طول 3 متر تشکیل شده بود؛ فاصله بوتهها بر روي ردیف40 سانتیمتر و در بین ردیفها 50 سانتیمتر در نظر گرفته شد. همچنین، در بین کرتهاي آزمایشی 50 سانتیمتر و در بین بلوكها 2 متر فاصله در نظر گرفته شد. بذور کرچک در محل داغآب ردیفها کاشته شدند، بطوریکه براي اطمینان از سبز شدن در هر محل کاشت 2 تا 3 عدد بذر کاشته شده و پس از رسیدن گیاهچهها به مرحلهي دوبرگی حقیقی تنک شدند. اولین آبیاري بلافاصله پس از کاشت و آبیاريهاي بعدي به فاصله 6 روز یکبار انجام گرفت. علفهاي هرز موجود در زمین به روش دستی و قبل از رسیدن بوتههاي کرچک به مرحلهي چهاربرگی حقیقی وجین شدند. پس از سپري شدن 115 روز از زمان سبز شدن، اندازهگیري صفات رویشی مربوط به کرچک شامل ارتفاع، قطر ساقه، سطح برگ و بیوماس با برداشت 5 بوته از مساحت 1 مترمربعی انجام شد، بطوریکه با ثبت ارتفاع تا نوك گل آذین و اندازهگیري بیشترین قطر ساقه، بوتههاي کرچک از سطح زمین کفبر شده، در کیسههاي مناسب قرار داده شده و به آزمایشگاه منتقل شدند. در آزمایشگاه ابتدا برگها از ساقه جدا شده و سطح برگ آنها با استفاده از دستگاه سطح برگسنج تعیین شد. سپس تمامی بخشهاي ساقه قطعه قطعه شده و به همراه برگ ها به آون با دماي 70 درجه سانتیگراد به مدت 72 ساعت منتقل شدند و پس از رسیدن آنها به یک وزن ثابت، بیوماس بوته هاي کرچک محاسبه شد. همزمان، دانههاي کرچک از کپسول خارج شده و درصد روغن آنها از طریق روش استاندارد سوکسله و به کمک حلّال دياتیلاتر اندازه گیري شد. دادههاي آزمایش با استفاده از نرم افزار تهصطغطق نسخهي 17,1,0 تجزیه ي آماري شدند و مقایسه میانگین بین تیمارها بر اساس آزمون خحع در سطح احتمال 1 درصد انجام گرفت. شکلهاي مربوط به اثرات متقابل سطوح مختلف کودي نیتروژن و گوگرد با استفاده از نرم افزار ئکطxغ نسخهي 2007 رسم شدند.
نتایج و بحث
نتایج نشان داد که بیشترین ارتفاع نهایی کرچک مربوط به تیمار 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار 96/87 - سانتیمتر - و کمترین آن مربوط به تیمار شاهد 85/53 - سانتیمتر - است - جدول . - 1 همچنین، بیشترین ارتفاع بوتههاي کرچک از تیمار 60 و 80 کیلوگرم گوگرد در هکتار - به ترتیب با 98/33 و 94/83 سانتیمتر - بدست آمد و کمترین آن نیز مربوط به تیمار شاهد و کاربرد 20 کیلوگرم کود گوگرد در هکتار - به ترتیب با 88/67 و 85/5 سانتیمتر - بود - جدول . - 1 در بررسی اثرات متقابل تیمارهاي کودي نیتروژن و گوگرد، تیمار 150 کیلوگرم در هکتار نیتروژن به همراه کاربرد مقادیر 40، 60 و 80 کیلوگرم گوگرد منجر به بیشترین ارتفاع در بوتههاي کرچک شدند - شکل . - 1 تیمارهاي 100 و 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار با اختلاف معنیدار نسبت به سایر تیمارها منجر به بیشترین قطر ساقه شدند. همچنین، بیشترین قطر ساقه مربوط به تیمار کودي 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار 18/07 - میلیمتر - بود - جدول . - 1 نتایج حاصل از بررسی اثرات متقابل کود نیتروژن با گوگرد نیز نشان داد که بیشترین قطر ساقه از سطوح کودي نیتروژن با 100 و 150 کیلوگرم در هکتار همراه با کاربرد 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار و یا کاربرد 100 کیلوگرم نیتروژن با 80 کیلوگرم گوگرد در هکتار بدست میآید - شکل . - 1 بیشترین شاخص سطح برگ کرچک مربوط به تیمار کودي 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار - 2/83 - و کمترین آن نیز مربوط به تیمار شاهد - 1/9 - بود - جدول . - 1
همچنین، بیشترین شاخص سطح برگ از تیمار کودي 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار - 2/72 - بدست آمد - جدول . - 1 در بررسی اثرات متقابل سطوح کودي نیتروژن و گوگرد، بیشترین شاخص سطح برگ با اختلاف معنیدار نسبت به سایر تیمارها از کاربرد 150 کیلوگرم نیتروژن با 40 کیلوگرم گوگرد در هکتار - 3/32 - و نیز کاربرد 100 کیلوگرم نیتروژن با 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار - 3/33 - بدست آمد. کمترین مقادیر شاخص سطح برگ نیز مربوط به تیمار شاهد - 1/33 - ، کاربرد تنهاي 50 کیلوگرم نیتروژن - 1/45 - و کاربرد تنهاي 20 کیلوگرم گوگرد - 1/63 - بودند - شکل . - 1
جدول .1 تأثیر سطوح مختلف کود نیتروژن و گوگرد روي برخی صفات مربوط به کرچک.
بیشترین وزن خشک - به ترتیب با 4836/6 و 5065/8 کیلوگرم در هکتار - بوتههاي کرچک با کاربرد 100 و 150 کیلوگرم کود نیتروژن در هکتار بدست آمد - جدول . - 1 بیشترین ماده خشک تولید شده 4708/3 - کیلوگرم در هکتار - مربوط به تیمار کاربرد 80 کیلوگرم کود گوگرد در هکتار بود، ولی بین این تیمار با تیمارهاي کودي 40 و 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار اختلاف معنیداري مشاهده نشد - جدول . - 1 اثرات متقابل کود نیتروژن با گوگرد روي بیوماس تولید شده توسط بوتههاي کرچک نشان داد که بیشترین بیوماس - به ترتیب با 5879/3 و 5266/6 کیلوگرم در هکتار - از کاربرد 150 کیلوگرم نیتروژن با 40 کیلوگرم گوگرد در هکتار و یا کاربرد 100 کیلوگرم نیتروژن با 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار بدست میآید - شکل . - 1 بیشترین درصد روغن دانهي کرچک مربوط به تیمار کودي 100 و 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار بود. نتایج آزمایش ولدآبادي و همکاران - 4 - روي گیاه کرچک نشان داد که در کاربرد 180 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن بالاترین درصد روغن 50/1 - درصد - و در صورت عدم کاربرد آن پایینترین درصد روغن دانه 47/6 - درصد - بدست میآید. همچنین، بیشترین درصد روغن دانه از تیمار کودي 40، 60 و 80 کیلوگرم گوگرد در هکتار بدست آمد که بین آنها اختلاف معنیداري در سطح 1 درصد مشاهده نشد - جدول . - 1 اثرات متقابل کود نیتروژن با گوگرد روي درصد روغن دانههاي کرچک نیز نشان داد که بیشترین درصد روغن 48 - درصد - از کاربرد 150 کیلوگرم نیتروژن با 40 کیلوگرم گوگرد در هکتار بدست میآید - شکل . - 1 طبق نتایج بدست آمده در این تحقیق، در کاربرد تنهاي کود نیتروژن در زراعت این محصول، تیمار کودي 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار منجر به بیشترین مقدار در صفات مورد بررسی شد و این امر نشان میدهد که بوتههاي کرچک نسبت به کاربرد سطوح بالاي کود نیتروژن واکنشپذیر هستند. باتوجه به اینکه نیتروژن تأثیر زیادي بر افزایش میزان کلروفیل و سطح برگ گیاه دارد، میتوان انتظار داشت که با افزایش مقادیر آنها بر بیوماس و سایر ویژگیهاي رشدي در بوتههاي کرچک نیز افزوده شود. در کاربرد تنهاي کود گوگرد نیز تیمار 60 کیلوگرم در هکتار منجر به بیشترین مقادیر در صفات مورد بررسی شد که این امر نشان
