بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر بررسی تأثیر شاخص توسعه انسانی بر پایداری اقتصادی در کشورهای در حال توسعه است. بدین منظور از شاخص توسعه انسانی - - HDI و شاخص ترکیبی جدید و کلان پایداری اقتصادی ارائه شده توسط بنیاد FEEM با توجه به حداکثر اطلاعات موجود، برای دوره زمانی 2007-2014 استفاده شده است. نتایج به دست آمده از برآورد الگو روش اقتصاد سنجی داده های تابلویی نشان میدهد که توسعه انسانی بر پایداری اقتصادی کشورهای در حال توسعه تأثیر مثبت و معنی دار دارد بدین مفهوم که با افزایش توسعه انسانی در کشورهای در حال توسعه اقتصاد این کشورها پایدارتر میشود.
واژگان کلیدی
توسعه انسانی، توسعه پایدار، پایداری اقتصادی، داده های تابلویی، کشورهای منتخب
- 1مقدمه
با اوج گرفتن نگرانی از عواقب فعالیتهای انسانی بر کره زمین بر پایه قطع نامه مجمع عمومی سازمان ملل ، در اواخر سال 1983 کمیسیونی جهانی با ریاست خانم برانتلند1 نخست وزیر وقت نروژ جهت بررسی جامع مسائل زیست محیطی و توسعه جهانی تشکیل شد. در پی پژوهشها و گفت و شنودهای وسیع بین المللی این کمیسیون گزارش نهایی خود را تحت عنوان "آینده مشترکمان"2در نیمه سال 1987 منتشر کرد و ازآن پس واژه های توسعه پایدار که بحث محوری این گزارش را تشکیل میداد ، مقبولیت و رواج گستردهای یافت. توسعه پایدار را کمیسیون توسعه و محیط به شکل زیر معرفی نمود، که به عنوان یک تعریف جامع و یک چارچوب توافق شده جهانی مورد قبول قرار گرفته است : توسعههایی در چارچوب پایداری قرار میگیرند که نیازهای کنونی را بدون آنکه مخاطرهای برای توانایی نسلهای آینده جهت تامین نیازهایشان داشته باشد - تاپفر3،. - 2000 توسعه پایدار در مفهوم گسترده آن به معنی اداره و بهره برداری صحیح و کارا از منابع مالی، نیروی انسانی و .... برای دست یابی به الگوی مصرف مطلوب که با بکارگیری امکانات فنی ، ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل امروز و آینده به طور رضایت بخش امکان پذیر میشود . توسعه پایدار نه فقط بهبود نسل حاضر بلکه نسلهای آینده را نیز در نظر دارد - زیاری ، . - 1387
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه الزاماتی را برای توسعه پایدار ارائه کرده است که شامل: -1 وجود یک نظام سیاسی که با تامین امنیت برای شهروندان ، آنها را در تصمیمات مشارکت دهد. -2 وجود یک نظام اقتصادی که بتواند برای تنش های ناشی از ناموزونی توسعه ، چاره اندیشی کند .
-3 وجود یک نظام مدیریتی قابل انعطاف که ظرفیت خود اصلاحی را داشته باشد و.... - هارتمورت ،. - 1381
بنابراین در حالی که بسیاری از سیاستهای توسعه در گذشته بر اساس نظریه رشد بود، توسعه پایدار رشد را یک عامل اقتصادی میداند و بر پایداری اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی تأکید میکند - زاهدی و نجفی،. - 1385 بنابراین هدف اصلی توسعه پایدار دستیابی به یک نقطه نظر اقتصادی و مشارکت اجتماعی است، فرآیندی است که از محیط زیست بهره گرفته و در حفظ و ارتقای آن می کوشد و به کمک تکنولوژی از کارائی بالاتری بهره مند است. بدین ترتیب با توجه به اینکه بیشتر مطالعات صورت گرفته حول بعد زیست محیطی توسعه پایدار صورت گرفته است و توجهات بیشتر بر این بعد است اما پیوستگی و ارتباط ابعاد آن، هر ارزیابی مبتنی بر مفهوم توسعه پایدار را مکلف میسازد تا همه وابستگیهای متقابل را در برگیرد. بنابراین در این مطالعه به بررسی وشناخت بعد اقتصادی توسعه پایدار پرداخته شده است.
در بحث توسعهانسانی، انسان مبدأ توسعه معرفی میشود و نظریههای نوین رشد و توسعه عمدتا متکی بر انسان است. به این معنا که سرمایهگذاری روی ابعاد جسمانی و فکری انسانها را معتبر ترین شرط حرکت به سمت توسعه اقتصادی میدانند. همچنین در توسعه پایدار انسان به عنوان هدف نهایی توسعه پایدار مطرح است، که منظور از آن فراهم نمودن زمینههای لازم برای آماده سازی انسانهاست تا ضمن مشارکت در توسعه، خود نیز از زندگی پایدار مادی و معنوی بهره برده و همین شانس را برای آیندگان نیز در نظر داشته باشند. بنابراین در این مقاله، سعی شده است با بهره گیری از شاخص توسعه انسانی به بررسی پایداری اقتصادی با توجه به شاخص کلان و جدید پایداری اقتصادی 4 FEEMپرداخته شود. همچنین، این مقاله با استفاده از حداکثر داده های موجود و با استفاده از روش اقتصاد سنجی داده های تابلویی به آزمون فرضیه زیر در گروه کشورهای درحال توسعه5 میپردازد:
اثر توسعه انسانی بر پایداری اقتصادی کشورهای درحال توسعه مثبت و معنادار است.
لازم به ذکر است که شاخص پایداری اقتصادی FEEM برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه محاسبه نشده است و این شاخص برای گروه کشورها - خاور میانه، شمال آفریقا، شرق آسیا و ... - منتشر شده است، این امر به کاهش تعداد کشورهای نمونه مورد بررسی منجر گردیده است. از آنجایی که شاخص پایداری اقتصادی برای کشور های منطقه خاور میانه - از جمله ایران - و شرق آسیا - از جمله مالزی - به صورت جداگانه محاسبه نشده است در این پژوهش منطقه خاور میانه و شرق آسیا به ترتیب به عنوان نمایندهگانی برای کشور های ایران و مالزی در نظر گرفته می شوند و از دادههای محاسبه شده برای منطقه خاور میانه و شرق آسیا به منظور بررسی وضعیت ایران و مالزی استفاده میشود.
مقاله حاضر در سه بخش تنظیم شده است: در بخش نخست، ادبیات موضوع پژوهش ارائه شده است. بخش دوم به روششناسی پژوهش اختصاص دارد. و در بخش سوم یافتههای پژوهش ارائه گردیده است.
- 2ادبیات موضوع
از هنگامی که اقتصاد دانان به بررسی مسائل توسعه کشورهای در حال توسعه پرداختند رشد اقتصادی - رشد تولید ناخالص داخلی - به عنوان بهترین شاخص رشد و توسعه اقتصادی کشورها مقبولیت عام یافت، اما تجربه کشورها طی چند دهه گذشته نشان داد اگرچه رشد اقتصادی شرط لازم برای بهبود زندگی افراد جامعه است اما شرط کافی نیست - ولی بیگی و پناهی، . - 1389 بنابراین تا قبل از سال 1990، معیار های اصلی سنجش توسعهیافتگی و رفاه کشورها عمدتا مشتمل بر شاخصهای اقتصادی صرف مانند درآمد ناخالص ملی6، تولید ناخالص داخلی7 و تولید ناخالص ملی 8 بود. اما نابسندگی شاخصهای مذکور در ملاحظهی همهی واقعیتها مانند مباحث انسانی که از ماهیتی پیچیده، چند بعدی و سیال برخوردارند از یک سو و عدم توجه به برخی مؤلفههای پنهان تأثیر گذار بر فرآیند توسعه مانند موضوعات زیست محیطی، باعث شد تا اندیشمندان حوزه اقتصاد به منظور دستیابی به شاخصهای جامع تر که مؤلفه های انسانی و اجتماعی را نیز در بر داشته باشند، نسبت به تعریف شاخصی با عنوان "شاخص توسعهانسانی" اقدام نمایند - جمعه پور و صادقی امینی، . - 1393
شاخص توسعهانسانی در سال 1990 توسط آمارتیا سن9،برنده جایزه نوبل، و اقتصاددان پاکستانی محبوب الحق 10و با همکاری گوستا و رانیس استاد دانشگاه ییل و دسای استاد دانشگاه اقتصاد لندن توسعه یافت و از همان زمان توسط برنامه عمران سازمان ملل11 مورد استفاده قرار گرفت - حیدری چپانه،. - 1394 بر پایه تعریف برنامه سازمان ملل توسعهانسانی به معنای گسترش فرآیند گزینش افراد است. این شاخص، شهروندان و دولتها را توانا می سازد تا پیشرفتها را در گذر زمان ارزشیابی و برای دخالت سیاسی اولویت تعیین کنند. مفهوم توسعهانسانی گویای آن است که هدف اصلی توسعه بهره مند ساختن انسان یا بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی انسانها است. توسعهانسانی، انسان را در کانون الگوهای توسعه قرار میدهد نه در کنار آن - فطرس و همکاران،. - 1390 این شاخص مبتنی بر این ایده اساسی است که لازمه دستیابی به زندگی بهتر علاوه بر داشتن درآمد بالاتر، پرورش و بسط استعدادها و ظرفیت انسانی است.
شاخص توسعهانسانی درصدد اندازه گیری متوسط دستیابی یک کشور در سه بعد توسعهانسانی است. این ابعاد عبارت است از: زندگی طولانی توأم با سلامتی، دانش، استاندارد شایسته زندگی. هر یک از این ابعاد میتوانند میزان رفاه یک جامعه را در زندگی اجتماعی-اقتصادی توضیح دهد. امید به زندگی نشانگر سطح میزان برخورداری افراد از فرصتهای اجتماعی و سطح رضایتمندی آن ها از وضعیت زندگی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است و بالا بودن آن موجب افزایش توانمندی افراد در بالا بردن سطح کیفیت زندگی خویش در بعد اقتصادی و اجتماعی آن میباشد - مؤمنی و میلانی امینی، . - 1390 همچنین از زمان افلاطون به نقش آموزش در توسعه پی برده شد. افلاطون عقیده داشت که برای سلامت اقتصادی یک جامعه، آموزش ضروری است. آموزش مردم را به افرادی منطقی تبدیل میکند و از انجا که آموزش ارزش اقتصادی بالایی دارد، بخش عمده ای از ثروت جامعه باید در آموزش سرمایه گذاری شود. بنابر این امید به زندگی، آموزش و درآمد واقعی همگی از عوامل اساسی افزایش دهنده قدرت انتخاب انسانها می باشند.
در گزارش های منتشر شده توسط برنامه سازمان ملل متحد از سال 1990 تا قبل از گزارش سال 2010 برای موضوع بهداشت و سلامت، مدت و سلامت زندگی که با شاخص امید به زندگی در بدو تولد12 ، برای موضوع آموزش دو شاخص نرخ باسوادی در افراد بزرگسال 13و نرخ ثبت نام در مدرسه 14 - مقاطع تحصیلی ابتدایی تا دبیرستان - و برای سطح استاندارد زندگی، شاخص سرانه تولید ناخالص داخلی 15بر حسب برابری قدرت خرید به دلار آمریکا16 در نظر گرفته شده بود. اما در گزارش سال 2010 به غیر از بهداشت که همچنان با شاخص امید به زندگی در بدو تولد اندازه گیری میشود، در خصوص دو موضوع دیگر متغییرهای جانشین تغییر نمودهاند. به این صورت که برای موضوع آموزش از دو شاخص متوسط طول دورهای که صرف آموزش میشود - در افراد بزرگسال 25 سال به بالا - 17 طول دوره مورد انتظار برای تحصیل کودکان در سن ورود به مدرسه18، و برای موضوع سطح استاندارد زندگی به جای تولید ناخالص داخلی سرانه از سرانه درآمد ناخالص ملی 19استفاده شده است - امیری، . - 1390 جایگزینی با سوادی با متوسط سالهای
