بخشی از مقاله
چکیده
با گسترش فضای مجازی و افزایش راههای ارتباطی، دسترسی به مطالب و محتواهای علمی و هنری بسیار آسان شده است. با استفاده از این ظرفیت عظیم میتوان با بهرهگیری از قالبهای هنری به ترویج و گسترش غیرمستقیم آموزههای دینی پرداخت. یکی از انواع هنرهای دینی کهدر صورت عَرضه مناسب، توانایی جذب و تأثیرگذاری بالایی دارد، ادبیات آیینی است. این گونه ادبی علاوه بر غنای محتوایی، جذابیت لفظی و شنیداری نیز دارد و میتواند سبب جذب مخاطبان مختلف به محتواهای دینی شود. میتوان با بهرهگیری هوشمندانه از امکانات متنوع فضاهای مجازی، محتواهای والا و گیرای ادبیات آیینی را به سهولت و گستردگی در اختیار مخاطبان قرار داد. سایتها و وبلاگها، نرم افزارهای کاربردی و شبکه های اجتماعی امکاناتی هستند که میتوان با عرضه انواع مختلف ادبیات آیینی در آنها، طیفهای مختلفی از کاربران و مخاطبان را تحت تأثیر قرار داد و به ترویج و تعمیق عواطف مذهبی و دانشهای دینی در آنها همت گماشت. در این نوشتار به همین مسئله، یعنی قابلیتهای ادبیات آیینی در ترویج معارف دینی و بهرهندیم از امکانات فضای مجازی برای عرضه این نوعِ ادبی پرداخته و پیشنهادهایی برای بهره مندی حداکثری از این قابلیتها و امکانات ارائه شده است.
واژگان کلیدی: آموزش غیرمستقیم- هنر دینی- ادبیات آیینی- فضای مجازی.
مقدمه
ادبیات آیینی به دلیل جذابیت هنری آن و ارتباط عمیقی که با اقشار گستردهای از مردم برقرار میکند و با باورها و اعتقادات ایشان سر و کار دارد و با توجه بهبُعد هنری آن می تواند به عنوان ابزاری کارامد و موثر در زمینه اموزش و ترویج مفاهیم به کار گرفته شود.از نقاط قوت دیگر این نوع ادبی، قالبهای متنوع آن است؛ از جمله شعر، داستان، نمایشنامه، و موسیقی های آیینی است که هر یک میتواند طیفی از مخاطبان را به خود جذب کند. امروزه ابزارها و امکانات فضای مجازی از جمله پایگاههای اینترنتی، نرمافزارهای کاربردی و شبکههای اجتماعی مجازی بستری مناسب و فراگیر را فراهم کردهاند که از طریق آنها میتوان محتواها و معارف دینی عرضهشده در ادبیات آیینی را با سهولت بیشتر به مخاطبان گسترده تری ارائه کرد.
در مقالهپیشِ رو نقش و جایگاه فضای مجازی در عرضه گسترده هنرهای دینی از جمله ادبیات آیینی بررسی میشود. ابتدا دو شیوه آموزش مستقیم و غیرمستقیم مفاهیم دینی اشاره شده است؛ سپس ادبیات یکی از قالب های هنری دانسته شده که میتواند محتواهای گوناگونی را به شکلی جذاب عرضه کند؛ سپس ادبیات آیینی یکی از شاخههای ادبیات دینی معرفی شده که خود قالبهای مختلفی دارد و هر یک از این قالبها امکانات قابل توجهی در اختیار میگذارند که در تلفیق با فضای مجازی به شکلی جذاب قابل ارائه هستند. در ادامه به امکانات متنوعی که فضای مجازی برای انتقال محتوای مورد نظر از طریق این نوع ادبی در اختیار ما میگذارد، همراه با پیشنهادهایی برای استفاده ×از آنها آمده و در انتها نیز نتیجهگیری ارائه شده است.
دو شیوه کلی آموزش مفاهیم دینی
بهطور کلی می توان از دو روش برای تبلیغ و ترویج مسائل دینی بهره گرفت: روش مستقیم و روش غیرمستقیم. منظور از روش مستقیم تبلیغ در قالبهایی چون سخنرانی و کلاسهای آموزشی و ترویج کتابهای دینی است؛ به تعبیر دیگر استفاده از فضاها و ابزارهایی که در آنها به طور مستقیم معارف آموزههای دینی به مخاطبان عرضه میشود، روش مستقیم خوانده میشود. منظور ما از روش غیرمستقیم آموزش مفاهیم دینی، استفاده از ابزارها و قالبهای هنری برای انتقال آموزههای دینی و تأثیرگذاری بر مخاطبان است. استفاده از ابزارهایی چون نمایش، فیلم، موسیقی و ادبیات برای ترویج آموزههای دینی از روش های غیرمستقیم تبلیغ و آموزش دین به شمار میروند.
در آموزش و تبلیغ مستقیمغالباً عقل و منطق مخاطبان هدف قرار میگیرد؛ به این شکل که گوینده یا نویسنده، معارف یا مباحث دینی را با آنان به بحث میگذارد و میکوشد با مباحثی منطقی، آنان را به پذیرش آن مفاهیم ترغیب کند. یکی از موانع آموزش مستقیم، موضعگیری منفی احتمالی مخاطبان است؛ بدین معنا که ممکن است برخی موانع ذهنی و روانی و شخصیتی، فرد را از شنیدن و پذیرشِ بدون سوگیری و جبههگیری دور سازد یا باعث شود، اگر هم فرد از نظر عقلی و منطقی مباحث را بپذیرد، جان و روان او از پذیرش آنها سر باز زند و درنتیجه مفاهیم مطرحشده، به باور شخص تبدیل نگردد. در این صورت به نوع دیگری از آموزش نیازمندیم که علاوه بر جذابیت و رسایی، تأثیرگذار نیز باشد؛ یعنی روش غیرمستقیم آموزش مفاهیم دینی.
در این روش، باورها و اعتقادات با استفاده از شیوههای غیرمستقیم ترویج مییابد و تعمیق میگردد؛ یعنی تلاش میشود معارف، باورها و احساسات دینی با استفاده از ابزارهای هنری از طریق غیرمستقیم به مخاطبان القا شود؛ به بیان دیگر هنرهای مختلف از جمله خوشنویسی، نمایش و فیلم، نقاشی، موسیقی و ادبیات می توانند به خدمت بیان مفاهیم دینی و ترویج و تعمیق باورهای مذهبی درآیند. اگر ابزار هنر در خدمت انتقال احساسات دینی یا القا و ترویج معارف و عواطف دینی قرار گیرد، هنر دینی شکل میگیرد؛ به دیگر سخن، ترکیب ابزار هنر با محتوای دینی هنر دینی را پدید میآورد و استفاده از هنرها برای اهداف دینی، همان آموزش و ترویج و تعمیق غیرمستقیم مفاهیم و تعالیم دینی است که مقصود ما در این نوشتار است.
»اگر بخواهیم تعریفی مشخص از این هنر بکنیم، باید چنین بگوییم: هنر دینی، هنری است که در آن عالم دینی با صورت خیالی و جلوه جمالی و جلالی متجلی میشود و این صورت خیالی را در قالب شعر، نقاشی و هنرهای تجسمی... یا الحان موسیقی میبینیم« - مددپور، . - 231:1388ناگفته پیداست که هر اثر هنری از دو عنصر تشکیل می شود؛ یکی ابزار و قالب و دیگری محتوا؛ برای مثال در تحلیل یک تابلوی نقاشی میتوانیم به دو جنبه آن بپردازیم؛ یکی ابزارها و تکنیکهایی که هنرمند نقاش در آفرینش اثر خود از آنها بهره گرفته و دیگری تصویری که خلق کرده است؛ اولی را ابزار و قالب مینامیم و دومی را محتوا میخوانیم.ترکیب همین دو عنصر ابزار و محتواست که موجب پدید آمدن تعبیرهایی چون »هنر دینی و غیردینی« و»هنر متعهد و غیرمتعهد« میشود. اگر ابزار هنر در خدمت انتقال احساسات دینی یا القا و ترویج معارف و عواطف دینی قرار گیرد، هنر دینی شکل میگیرد.
ادبیات دینی
ادبیات یکی از قالبهای هنری پرکاربرد است که علاوه بر تأمین لذت هنری مخاطب، مفاهیم والایی را به وی منتقل میکند. »ادبیات کلامی است زیبا، دارای اسلوب والا که خیالانگیز و عاطفی نیز هست« - فتوحی و عباسی، . - 14 :1388
