بخشی از مقاله
چکیده
ارکان و شئون مختلف هنر ایرانی – اسلامی ، از جمله معماری دارای اصول مشترکی هستند که در ساختار مفاهیم وهمینطور در اجزای آن ها جاری است ، این اصول نشأت گرفته از معرفت و حکمت ایرانی – اسلامی است . و یکی از لازمه های حصول به درک و معرفت در حکمت ، توجه دقیق به ارکان معماری و همچنین ارتباطات فضایی اطراف آن است ، و همانطور که مردم ایران از دیرباز مردمی اجتماعی بودند و نیازهای اجتماعی آن ها با توجه به سنت ها وآیین های مذهبی ، آنها را به حضور در اجتماع ، برگزاری مناسک وآیین های مذهبی جمعی و ساختن فضاهای مذهبی جمعی وامیداشت ؛ پس تفکر در چگونگی خلق فضایی اجتماعی به منظور ایجاد تعاملات سازنده جمعی در درک حکمت معماری اسلامی – ایرانی بسیار تاثیر گذار است ؛ به همین منظور بررسی یک نمونه ی موردی در جهت شناخت درست و تبیین بهتر این امر بسیار حایز اهمیت است ، در این مقاله به منظور دستیابی به این هدف با بررسی نمونه ی موردی تکیه امیرچخماق در میدان شهر یزد ، به بررسی سه جنبه ی مهم در مقاله ی پیش رو پرداخته شده است ، که شامل شناخت حکمت اسلامی در معماری آن، بررسی معیار های فضای جمعی و ویژگی های فضای شهری میدان و شناخت مراسم ها و آیین های مذهبی مردم به خصوص در شهر یزد است، و با بررسی این سه جنبه به شناخت عملکرد اجتماعی تکیه ومیدانگاه پیش روی آن در ایجاد کیفیت فضای جمعی در مراسم های مذهبی پرداخته شده است.
-1 مقدمه
حکمت معماری یا به عبارت دیگر نگرش حکمی به معماری ، مساله ایست که در نخستین گام از فرآیند طراحی آغاز میشود و بسیار پیش از ورود به چنین فضایی لازم است که روح و جان معمار با مفاهیم حکمی و معنوی عجین شود. راه ورود به حکمت معماری اسلامی ایران از منزلگاه اعتقاد و التزام به آموزه هایی می گذرد، که همواره در فرآیندی پویا تا روزگار معاصر جاودان مانده اند. [1] به همین منظور شناخت مفاهیم مذهبی ، مراسم ها و سنت های مذهبی ایرانیان از جمله تعزیه ، عزاداری های مذهبی عاشورا در تکایا و فرهنگ عاشورایی مردم ایران در کنار بررسی الگوها و معیارهای کالبدی فضاهای جمعی مسلمین در تبیین و شناخت چگونگی تاثیر کیفی آن ها بر یکدیگر در تشکیل مراسم های مذهبی و شناخت الگو های درست به منظور عینیت بخشیدن به ملاک های حکمت اسلامی در معماری اسلامی فضاهای شهری بسیار حایز اهمیت و نیازمند بررسی است .
به همین منظور مطالعه مبانی نظری و الگوهای کالبدی فضاهای جمعی مسلمین و ارتباط آن با فضاهای مذهبی ، که در زمینه های گوناگون قابل بررسی تجزیه و تحلیل است بسیار اهمیت دارد ، که این مهم میتواند در مورد تک تک عناصر و فضاها و مجموعه ها به خصوص ابنیه مذهبی ایرانی – اسلامی و بررسی این ساخت و ساز های هویت ساز و بدست آوردن مفاهیم درونی و کیفیت فضا و استفاده کاربردی در عینیت بخشیدن آن ها در قالب امروز وحدت گرایی ، معنویت و انسجام شهری را برای شهروند به تصویر میکشد. [2 ] همچنین در مذهب شیعه یکی از مهم ترین مناسک جمعی ، عزاداری ماه محرم است که هر ساله در قالب حرکت و جریانی مردمی برگزار می شود . آیین های فرهنگی – مذهبی در ایران همانند رخدادی هستند که ریشه در باورها و اعتقادات تک تک افراد جامعه دارند و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده اند و هر ساله مردم با برگزاری این آیین ها ، باورها و اعتقادات خود را محکم تر میسازند. [3] دین و مذهب و باور ها به عنوان بخشی از فرهنگ و میراث معنوی هر جامعه ای نقش بسیار مهمی در پیدایش آیین های فرهنگی به عهده دارند. »بسیاری از کشورها، این گونه مراسم ها را به عنوان یک رخداد احیا می نمایند و از طریق برپایی فستیوال و کارناوال ها به آنها رونق داده ، به طوری که جذابیت آنها بیش تر نمود پیدا می کند. در ایران امروز نیز گفتمان کربلا یکی از مهم ترین عناصر حیات دینی عموم مردم محسوب می شود. [4] « با توجه به نظر سنجی که در سال 1385 از جامعه آماری هزار نفر از مردم تهران انجام شده است ، نشان می دهد که عزاداری ایام محرم عمدتا" به صورت جمعی و در فضاهای عمومی انجام می شود. [5] و از آنجایی که میدان شهری برای شهروندان ، تبلور زندگی جمعی آنهاست ، و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آنها در مقیاسی بالاتر از حد محلات باشند . در این نوع میادین ، شهروندان بدون آنکه یکدیگر را بشناسند و یا حضور آنها مقید به روابط محیط زندگی خویش باشد با یکدیگر برخورد های اجتماعی و چهره به چهره دارند ، و میدان شهری فضایی است که مخاطبین آن را طیف وسیعی از اقشار اجتماعی ، گروه های سنی و ... تشکیل می دهند . این فضا هم باید متنوع باشد و هم بتواند تجمع و کنش های بین شهروندان را بارور سازد ، یعنی به نوعی شهروندان فضای جمعی میدان را بسازند و میدان فرهنگ و ارتباط سازنده و فرهنگی شهروندان را شکل دهد ، و در حقیقت ارتباط متقابل انسان و محیط و تاثیر متقابل آنها بر یکدیگر درک شود. [6]به همین منظور بررسی تکیه امیرچخماق یزد که یک فضای مذهبی و فرهنگی شهر یزد است و در یکی از مهم ترین میدان های این شهر قرار گرفته است ، و به منظور برگزاری آیین ها و مراسم های مذهبی ، به خصوص عزاداری عاشورا ، در آن تجمع های فرهنگی صورت میگیرد ، و یک میدانگاه مذهبی و اجتماعی است ، به منظور بررسی الگوهای فضای جمعی و ارتباط آن با نیازهای اجتماعی و فرهنگ مذهبی و اسلامی مردم و نمود آن در معماری عملکرد های اسلامی – ایرانی بسیار میتواند تاثیر گذار باشد .
-2 حکمت معماری اسلامی فضاهای مذهبی در ایران و بررسی مؤلفه های آن در تکیه امیرچخماق
حکمت معماری اسلامی مرتبه ای است که در آن نیاز های مادی و معنوی انسانی در تعالی پویا متبلور می گردند . نظریه پردازان در تبیین مفهوم حکمت در فرهنگ اسلامی می نویسند : »با این تعاریف که ملاصدرا در کتاب رسایل داده است ، حکمت نوعی دانش ناب عقلانی است که داننده خود را در روند دانش اندوزی به گونه ای دیگر می سازد که روحش بدل به آیین ها میگردد که سلسله مراتب کیهانی در ان انعکاس می باید >7@ «. آن چه امروزه از آن به عنوان معماری ایرانی – اسلامی یاد می شود ، ادامه سنتی است که توانسته بر آموزه های معنوی ، حکمت ناب اسلامی را با زبان رمز و اشاره در کالبد مادی عالم متجلی سازد [1] هنر دینی تجربه ای زیبایی شناختی از امر متعال قدسی است و امر قدسی از ساحتی فراتر از ماده ، و آسمان صادر می شود. >8@همچنین به منظور شناخت بهتر و درک درست نشانه های حکمت در معماری اسلامی و ایرانی به بررسی مؤلفه ها و ویژگی های آن از دیدگاه نظریه پردازان مختلف پرداخته ایم که در ادامه به صورت جدول آماده است : - جدول - 1
نام نظریه ویژگی ها و مؤلفه های حکمت در معماری اسلامی – ایرانی از دیدگاه نظریه پردازان پردازان میرمیران محتوا و معنا پرداز، هنر و معماری ایرانی مفهومی است، مهمترین کار میزان خلاقیت در وام گرفتن از مفاهیم است ،عناصر معماری اسلامی ایرانی در سه سهم فرم ، الگو و مفهوم قرار دارد ، فرم : حیاط مرکزی / الگو: قرارگیری یک فضای خالی در وسط و جهت گیری فضاها نسبت به آن / مفهوم: مفهوم مرکزگرایی ، شاخص ترین ویژگی های مفهومی معماری اسلامی- ایرانی : شفافیت/تواضع - حضور مطمئن آفاقی - /شاد بودن بر پایه دیدگاه و جهان بینی مثبت ایرانی، سیلان و لغزش در سامان بندی حرکت در فضا.
کامران افشار وحدت/ کثرت، نظم/ بی نظمی، ساده/ پیچیده، درون/ بیرون، یکنواختی/ تنوع، ساختارگرا/ فرمالیسم نادری تقارن از قدیمی ترین انتظام فضایی و فرمان بشر است ، تقارن نظمی است که ادراک بصری هدایت شده ای ایجاد میکند ، تقارن جزء گرایش های شاخص زیباشناختی ایران است که به افراط کشیده شده است، درون گرایی ناشی از تدافع مهاجمین و شرایط صحت اقلیتی است ، حداقل سیالیت فضا و وجود مرزهایی مشخص در حاشیه فضاها. حسین شیخ مشخصه معماری اسلامی ایرانی : کامل بودن جزء و کامل بودن کل است ، اگر در جایی تقارن وجود ندارد سعی شده تا زین الدین تعادل حفظ شود، درون گرایی در معماری اسلامی با اقلیم همخوانی دارد و با مسئله اشراف و جدایی بیرون و درون هماهنگ است.
گروبه ویژگی های بنیادی معماری اسلامی : معماری پنهان و فضای پنهان/ وابسته نبودن شکل و کارکرد به یکدیگر/ نفی جهت و کانون در معماری اسلامی /کارکرد آرایه و تزیینات در معماری اسلامی. بوکهارت کعبه به عنوان منبع الهام، وجود احادیث در آن که در نقطه ای از محور وجود به عرش الهی میرسند و بنیاد،حیات و روحانیت هنر اسلامی را پدید می آورد. محمد کریم در معماری اسلامی – ایرانی در مواردی که نیاز به ایجاد شکوه و سنگینی بوده است از جفت در خانه ها و کوشک ها پیرنیا که باید یکنواختی را به هم زد و تازگی ایجاد کرد از پاد جفت استفاده میکردند ، تنها معماری ایرانی – اسلامی است که مجموعه ای از عوامل اقلیم ، امنیت ، فرهنگ ، اعتقادات و عرفان را در بر دارد و درون گرا است که این مسئله در معماری غرب - یونان - و معماری شرق - ژاپن - یافت نمی شود.
علی اکبر کالبدپرداز، به دنبال بیان اصل و ویژگی های معماری اسلامی نباید رفت، معماری معنای ثابت و مشخصی ندارد، نمی صارمی توانیم از فرم بگذریم و به معنا بپردازیم، احساسات زیبایی شناسی ملل ناشی از همدلی درونی است و هرگز به ضابطه نمی آید ، تا اوایل قرن چهاردهم بیشتر چگونگی ترکیب عنصر موجود بود، در گذشته محتواهای گوناگون در فرم های ثابت متجلی شده اند ، فرم پوشش ها مهم ترین فرم شکل دهنده در معماری اسلامی است . هیلن براند خاستگاه نظری معماری اسلامی : دین اسلام/زیبایی شناسی ناشی از عدم پذیرش میراث کلاسیک/ عدم پذیرش مبانی صوفیانه اسلامی ، مراتب و تناسبات در هندسه: سلسله مراتب کالبدی/ سلسه مراتب فضایی/ کارکردگرایی/ کاربرد تناسبات . نماد گرایی در معماری اسلامی : پیچیدگی بیشتری به نسبت نمادگرایی در مسیحیت دارد و قابل قیاس با آن نیست و
