بخشی از مقاله
چکیده
با کاهش ابعاد خانه و تداخل برخی فعالیتها با یکدیگر، ایجاد تنش در خانههای امروز بیش از پیش قابل درک است. تداخل فعالیتها و تنشهای ناشی از آن میتواند مشکلات فراوانی را از لحاظ امنیت فکری برای اعضای خانواده بوجود آورد. این مهم اهمیت پژوهش حاضر و جست و جو در راستای نیل به یک راهحل مناسب را روشن می کند. خانههای امروز تا کنون از جنبههای متفاوتی بررسی شدهاند، و نقاط قوت و ضعف آنها بهگونهای بیان شده است، اما پژوهش حاضر با نگاهی متفاوت به خانه و فعالیتهای انسانی-کالبدی درون آن در پی یافتن پاسخ مناسب برای مشکلات ذکر شده است، پژوهش پس از تعریف مفاهیم قرارگاه رفتاری و خانه ایرانی، در مدل شماره 1، بیست و چهار ساعت یک شبانه روز را به بازههای زمانی مشخص که در هر یک احتمال وقوع فعالیتهای قابل پیشبینی بیش از دیگر بازه هاست تقسیمبندی میکند و سپس ارتباط بین فعالیتها و فضای رخداد آنها را در مدل شماره 2 مورد بررسی قرار میدهد، پژوهش سپس فعالیتها را در چهار بازه زمانی قرار داده و هر دوی این تحلیلها را با یکدیگر ادغام کرده و در مدل نهایی فعالیت های احتمالی فضاهای مختلف خانه را مورد بررسی قرار می دهد و از آن نتیجه نهایی را استخراج میکند. تحلیل یافتهها راه حلی برای نحوه همساختی هر فضا با فعالیت های مرتبط را در اختیار طراح قرار میدهد، تا بتواند با استفاده از آن خانهای ایرانی را به عنوان یک قرارگاه رفتاری طراحی کند.
کلمات کلیدی: قرارگاه رفتاری، الگوی رفتار، خانه، همساختی، فعالیت.
مقدمه
خانه فضایی که انسان در آن تولد مییابد و رشد میکند، با آن زندگی میکند و در آن ریشه میدواند. خانه مامن روزهای گرم و سرد زندگی است. گذشته و خاطرات کودکیمان را از طریق عنصر خیال به آینده و آرزوهایمان گره میزند - باشلار، - 52 :1387 و این چنین است که بخشی از هویت ما را تشکیل میدهد. خانواده رشد میکند و در دورههای مختلف زندگی با نیازهای متفاوتی روبرو می-شود. خانه اگر بتواند همراه افراد ساکن در آن تغییر یابد، یک همسویی رخ میدهد. در غیر این صورت خانه کار خود را که ارتباطی با افراد داخل آن ندارد انجام میدهد و خانواده برای رفع نیازهای جدید، در پی یافتن خانهای دیگر، آن را رها میکند. اتفاقی که در چند دهه اخیر برای خانهها و خانوادههای ایرانی امری متداول به نظر میرسد. پژوهش حاضر خانه را به عنوان یک قرارگاه رفتاری مورد تحلیل قرار داده است و فعالیتهای خانه را از درزگاه زمان بندی روزانه بررسی کرده است؛ تا از این طریق خانه و نیازهای آن را شناسایی کرده و مدلی برای طراحی انعطافپذیر خانه در اختیار طراحان قرار دهد.
سوال و روش پژوهش
فرضیه بنیادین پژوهش این است که به هر اندازه که الگوهای فعالیت با الگوهای فضایی مطابقت داشته باشند ساکنان آزادتر و فضا از تنش رهاتر خواهد بود. به دلیل اینکه الگوهای فعالیت دائم درحال تغییر هستند، برای هماهنگی بین الگوهای فعالیت و الگوهای کالبدی، تغییر الگوهای کالبدی الزامی به نظر میرسد. بنابراین انعطافپذیری میتواند راهی باشد برای پایداری خانه و خانواده. تحلیل خانه و فعایتها و فضاهای آن، سؤالات زیر را مطرح میکند:
-1 فعالیتهای متداول در خانه به عنوان قرارگاه رفتاری چگونه رخ میدهند؟ -2 فضاها چگونه میتوانند با الگوهای فعالیت همسو شوند؟
در راستای پاسخگویی به سوالات مذکور، پژوهش حاضر با رویکردی کیفی، از نظریات پژوهشگران مطرح بهره گرفتهاست. بدینصورت که در بخش نظری با توجه به سوالات تحقیق، ادبیات موضوع در خصوص مفاهیم قرارگاه رفتاری و انعطافپذیری، مورد بررسی قرار گرفته است.در بخش عملی تحقیق، ابتدا رفتارهای یک خانواده در طول یک شبانهروز مورد مشاهده قرار گرفته است. سپس این رفتارها در قالب ده فعالیت خلاصه شدهاند. در مرحله بعد دیگر عناصر قرارگاه رفتاری از جمله دوره زمانی انجام این فعالیتها و سازگاری بین آنها با محیط کالبدی مورد بررسی قرار گرفته است.در نهایت و پس از ارائهی مدل "قرارگاه رفتاری خانه"، پژوهش به ارائه راه کارهایی جهت ارتقاء میزان انعطافپذیری خانه می-پردازد.
قرارگاه رفتاری
میان افرادی که در یک قرارگاه رفتاری مشابه قرار دارند، تشابه زیادی وجود دارد - فلاحت، ،. - 32:1385روانشناسان اکولوژیک محیز واقعی زندگی و رفتار انسان را متشکل از واحدهایی میدانند که در ارتباط با هم اما در عین حال مستقل از هم کار می کنند. این واحدها ترکیبی از »رفتار - کالبد « هستند که بارکر و همکارانش آن را »قرارگاه رفتاری« نامیدهاند. دراقع قرارگاه رفتاری »سیستمی« از اتفاقات است که در مقیاس فروشگاه ها، دفاتر، و... وجود دارد. عناصر انسانی و کالبدی قرارگاه رفتاری به گونه ای سازمان یافته عمل میکنند که فعالیتها در نظمی قاعده مند اتفاق می افتند. از نظر بارکر در واقع بیشتر ما از این جهت شبیه بچه ها هستیم. به شدت رفتارهای خود را محدود میکنیم تا با محیطی که بدان وارد شده ایم هماهنگ شویم .
بدن می شناسد و یاد می آورد - یوهانی پلاسما - در واژه شناسی کلمه رفتار از لغت نامه مریام درمی یابیم که رفتار انسان پاسخی است در برابر یک محرک، بنابراین زمانی که می گوییم قرارگاه رفتاری، در واقع »گاه« معنای مکانی را برای ما دارد که ما آن را طراحی میکنیم برایرفتاری خاص دو عنصر قرارگاه رفتاری یعنی وجه کالبدی و وجه اجتماعی قرارگاه رفتاری هستند که ما را یاری می سازند تا معنای قرارگاه رفتاری را بهتر بیابیم. وجه کالبدی آن ترکیبی از فضا، زمان و اشیاء هستند که شکل آنها از همه جهات با احساسات انسان ادراک میشوند و انسان را از نظم و قانون قرارگاه آشنا میسازند و باعث بوجود آمدن وجه اجتماعی آن میشوند, یعنی الگوهای رفتاری تکرار شونده، یک کتابخانه با وجه کالبدی خودش این اجازه را به کاربر نمی دهد که برود و یا باصدای بلند حرف بزند، ویکالگوی رفتاری را نیز القاء میکند، وآن خواندن کتاب یا آرام راه رفتن می باشد.
بنابراین قرارگاه رفتاری، بر روی رفتار انسان تأیید میگذارد، و در طول آن این رفتار تأیید خود را بر کالبد انسان هم میگذارد و او در واقع چه بصورت خودآگاه و چه بصورت ناخودآگاه کالبد خود را با سیستم هماهنگ می کند و اگر بتوان درطراحی به شکلی عمل کرد که قرارگاه رفتاری جدایی از کالبد انسانی نباشد، میتوان به مقصود نزدیک شد که احساسات ضعیف شده انسان دوباره بیدار شوند و انسان از خود آشنایی دوباره بیابد. و در گفته یوهانی پلاسما ساختمان ها و شهرها ما را قادر به ساخت، درک ویادآوری جریان بیشکل واقعیت میکنند و سرانجام بازشناختن و یادآوری این که ما که هستیم.حریم به معنای بخشی است که دارای مرز و محدوده است و خودش از هرگونه دخالتی در آن محدوده جلوگیری میکند و از آن محافظت میکند . بنابراین اگر تجاوزی غیر از اتفاق اصلی همان محدوده در آن رخ دهد، حریم را دچار اشکال میکند.
"حریم یک قرار گاه رفتاری محدودهای است که در آن رفتار مستقر میشود. کیفیتهایی چون محو شدن دید و صدا در ایجاد حریم مهم هستند. اگر حریم قرارگاههای رفتاری به اندازه کافی وضوح و شفافیت نداشته باشند، تعریف آنها نیز مشکل میشود." - بکتل به نقل از عینی فر، . - 1381 وقتی فعالیتهایی که نیاز به تفکیک دارند درست تفکیک نشوند و یا بیش از اندازه تفکیک شوند، مشکل حریم قرارگاه های رفتاری بروز میکند - عینیفر، ،. - 33:1382 حال اگر برخی از جنبه های یک فعالیت نیاز به تفکیک داشته باشند و برخی دیگر آن نه، در اینجا فضایی که باید طراحی شود دیگر نمیتواند به شیوه طراحیهای فضاهای دیگر باشد که احتیاجی به این تفکیک ندارند. مانند تفکیک حریم بصری از حریم شنوایی؛ زمانی که احتیاج به ارتباط بصری هست اما باید حریم را در برابر صدا محافظت کرد. بنابراین در اینجا باید به دنبال راهحلهایی در جهت رفع این مشکل بود.
خانه ایرانی
خانه مکانی است که با کاهش دغدغههای روزانه در آن انسان به جمعیت خاطری برای تفکر در باب خویش و خدای خویش دست مییابد. فضایی برای رشد و تعالی افراد خانواده. رسیدن به احساس آرامش یکی از مهمترین اهداف در طراحی خانه است - دشتی، . - 9 :1393خداوند نیز به این نکته اشاره کرده است:وَااللهُجَعَلَلَکُممِنبُوتِیکُسَکَنًام - سوره نحل، آیه - 80 خانه به تعبیری میتواند گسترش مسجد در نظر گرفته شود. نصر - - 1389 در کتاب "هنر و معنویت اسلامی" به این نکته اشاره میکند او فضای داخلی خانههای سنتی ایرانی را به واسطه پاک نگه داشتن کف اتاقها برای نماز و عبادت و خالی بودن آن از مبلمان و عناصر و اثاثیه فراوان دیگر، در پیوندی معنوی با مسجد مییابد. چرا که فضای تهی و "خلوت" اتاقهای سنتی، حس حضور "روح" را در دل زنده میکند . او همچنین در کیفیت اتاقها و فضای داخلی خانه به قالیها اشاره میکند که همچون باغها و حیاطهای ایرانی، قابی آنها را محصور کرده است و به نظر میرسد که به مرکزی درونی نظر دوختهاند و بازتاب بهشتاند.
در نگاه سنتی آدمی مظهر "کلمه االله" است، مظهری که نمایندهی هر آنچه در آفرینش مقدم بر اوست. او در این جهان نقش مرکزیت عالم را دارد و نقطه محوری میان قوس نزول و عروج است. انسان کامل عالیترین نمونه آفرینش است و برآن است که سرشت خداوارش را در جامعه سنتی به فعلیت درآورد - نادر اردلان و لاله بختیار، - 74 :1999 و خانه مکانی است که در پرتو معنویت و آرامش انسان را به هدف غایی خویش نائل میکند. خانه به شکلی نمادین و همواره، هدف غایی انسان و جایگاه حقیقی او را در جهان، به او متذکر میشود.
حیاط در خانه زاینده نیروی مرکزگراست. مرکزیت، اجزای به ظاهر مختلف خانه را به هم پیوند میزند و از این طریق خانه را به
