بخشی از مقاله
چکیده:
دردوره معاصر جایگاه بسیاری از پیاده راهها بدون توجه به منظر راه و قابلیتهای رفتاری موجود درآن در حد گذرگاههای شهری جهت عبور و مرور صرف تنزل یافته است درحالیکه در معماری و شهرسازی گذشته ایران در معابر و گذرها، زندگی در تمامی شئون جاری بوده است. راه از دید عابر ادراک میگردید و در بستر مناظر پیاده راهها قرارگاههای رفتاری مبتنی بر فرهنگ هر منطقه ایجاد میگردید. دردوره کنونی میتوان در مناظر پیاده راهها با شناخت نیازهای روز مادی و معنوی شهروندان مبتنی بر ارزشهای فرهنگی هر منطقه موجب نمود قرارگاههای رفتاری در این بستر گردید که علاوه بر پویایی در فضای شهر به ایجاد حس تعلق جمعی در شهروندان کمک شایانی نماید.
پیاده راهها بهعنوان بخشی از منظر شهری دربرگیرنده عناصری چون جدارهها، کفسازی، فضای سبز ، فضاهای مکث و المانهای فرهنگی هستندکه موجبات تعامل شهروندان را فراهم میآورند. ازاینرو ترکیب مناسب رفتارهای اجتماعی، همراه با توجه به ارزشهای فرهنگی میتواند موجب ارتقای تعاملات اجتماعی شود. مقاله حاضر با روش ترکیبی متکی به روش توصیفی - تحلیلی و اسناد متکی بر مطالعات کتابخانهای و میدانی با بررسی چگونگی شکل گیری قرارگاههای رفتاری در منظر پیاده راه شهری مبتنی بر ارزشهای فرهنگی ، سعی در شناسایی هنجارهای کیفیات محیطی مؤثر بر شکلگیری قرارگاههای رفتاری متناسب با فعالیتها و نمودهای فرهنگی دارد که در حیطه نمایانگر کارکردی، و کالبدی مطرح میباشند. ماهیت قرارگاههای رفتاری و نمونههای مطالعاتی نشان میدهد که هنجارهای نفوذپذیری بصری و فیزیکی، تنوع فعالیتی و امنیت نقش بسزایی درشکلگیری قرارگاه رفتاری مطلوب در منظر پیاده راه دارند.
کلمات کلیدی: قرارگاه رفتاری،منظر پیاده راه، ارزشهای فرهنگی
-1مقدمه
پیاده راهها بهعنوان بخشی از منظر شهری دربرگیرنده عناصری چون جدارهها، کفسازی، فضای سبز ، فضاهای مکث و المانهای فرهنگی هستند که موجبات تعامل شهروندان را فراهم میآورند . ازاینرو ترکیب مناسب رفتارهای اجتماعی، همراه بافرهنگ بومی و ترکیب آن با فضای سبز میتواند موجب ارتقای تعاملات اجتماعی شود. در دوره معاصر جایگاه بسیاری از پیاده راهها بدون توجه به منظر راه و پتانسیلها و قابلیتهای رفتاری موجود دران در حد گذرگاهها و معابر شهری جهت عبور و مرور صرف تنزل یافته است درحالیکه در معماری و شهرسازی گذشته ایران در معابر و گذرها ، زندگی در تمامی شئون جاری و ساری بوده است مسیرها و راهها از دید عابر ادراک میگردید و در بستر مناظر پیاده راهها قرارگاههای رفتاری ایجاد میگردید که علاوه بر پاسخگویی به نیازهای مادی و معنوی مردم مبتنی بر فرهنگ بومی هر منطقه نیز بوده است .
در دوره کنونی نیز میتوان در مناظر پیاده راههای شهری با شناخت نیازهای روز مادی و معنوی شهروندان مبتنی بر ارزشهای فرهنگی هر منطقه موجب نمود قرارگاههای رفتاری در این بستر گردید که علاوه بر پویایی در فضای شهر به ایجاد حس تعلق جمعی در شهروندان کمک شایانی نماید.قرارگاه رفتاری به معنای الگوی رفتاری پایدار در مکان، حاصل تعامل محیط و انسان در دوره زمانی متناوب میباشد. انسان موجودی جدا از پیرامون خود نیست و در هرلحظه با آن ارتباط دارد. ازاینرو در هرلحظه از محیط تأثیر میپذیرد و بهصورت متقابل بر آن تأثیر میگذارد. در این میان ویژگیهای محیط بر الگوهای رفتاری تأثیر بسزایی دارد.همانطور که فرهنگ بومی متشکل از حوزههای مختلفی اعم از زبان، صنایع، هنرها، آداب، رسوم، باورها و آیینهایی است که در یک منطقه رواج دارد تمام نشانههایی که در این حوزههای زیرشاخه فرهنگ تولید میشوند نشانههای فرهنگی بومی را تشکیل میدهند.
رفتار انسانی در محیط شهری نیز بهصورت بیربط یا تصادفی رخ نمیدهد، بلکه در هماهنگی با محیط غیر رفتاری بروز مییابد. دبررسی روابط انسان با محیط نباید صرفاً بر جنبههای روانی، اجتماعی یا فیزیکی تمرکز داشت بلکه باید هر یک از این موارد را بهصورت یک کلیت واحد مورد تجزیهوتحلیل قرارداد؛ درواقع محیط و رفتار باید در قالب یک امر واحد موردبررسی قرار گیرند. از سوی دیگر رفتار فرد درنتیجه انگیزشهای او، قابلیتهای محیط و تصاویر خارج از ادراک مستقیم محیط و معانی حاصل از آن شکل میگیرد. این رویکرد کنش گرانه بر وابستگیهای محیطی بهمثابه عوامل تعیینکننده رفتار تأکید میکند.میتوان با بررسی چگونگی شکلگیری قرارگاههای رفتاری در منظر پیاده راه شهری مبتنی بر ارزشهای فرهنگی، سعی در شناسایی هنجارهای کیفیات محیطی مؤثر بر شکلگیری قرارگاههای رفتاری متناسب با فعالیتها و نمودهای ارزشهای فرهنگی نمود که در حیطه نمایانگر کارکردی، و کالبدی مطرح میباشند.
در این خصوص این سؤالات مطرح میشود که در دوران معاصر چگونه شکل جدیدی از قرارگاههای رفتاری در منظر پیاده راههای ایران مبتنی بر ارزشهای فرهنگی میتواند ظهور پیدا کند؟ دگرگونیها و پیچیدگیهای سبک زندگی و رفتارهای اجتماعی افراد و تغییر کالبدی فضاهای شهری معاصر در شکلگیری مناظر پیاده راه،چه نقشی ایفا میکند؟ماهیت قرارگاههای رفتاری و نمونههای مطالعاتی نشان میدهد که هنجارهای نفوذپذیری بصری و فیزیکی، تنوع فعالیتی، امنیت و آسایش محیطی نقش بسزایی در شکلگیری قرارگاه رفتاری مطلوب در منظر پیاده راه دارند . همچنین درصورتیکه کیفیات محیطی یادشده در طراحی پیاده راه لحاظ شوند، احتمال افزایش تعداد و نوع قرارگاههای رفتاری مطلوب، وجود دارد که تبعات مثبتی ازجمله افزایش تعاملات اجتماعی را در پی خواهد داشت.
-2قرارگاه رفتاری:
روانشناسی اکولوژیک به مطالعه رفتار انسان در محیط واقعی میپردازد و رفتار او را در تعامل با انسانهای دیگر و محیط پیرامون فرد بررسی میکند. رفتار انسانی در محیط شهری نیز بهصورت بیربط یا تصادفی رخ نمیدهد، بلکه در هماهنگی با محیط غیر رفتاری بروز مییابد . در بررسی روابط انسان با محیط نباید صرفاً بر جنبههای روانی، اجتماعی یا فیزیکی تمرکز داشت بلکه باید هر یک از این موارد را بهصورت یک کلیت واحد مورد تجزیهوتحلیل قرارداد؛ درواقع محیط و رفتار باید در قالب یک امر واحد موردبررسی قرار گیرند. از سوی دیگر رفتار فرد درنتیجه انگیزشهای او، قابلیتهای محیط و تصاویر خارج از ادراک مستقیم محیط و معانی حاصل از آن شکل میگیرد. این رویکرد کنش گرانه بر وابستگیهای محیطی بهمثابه عوامل تعیینکننده رفتار تأکید میکند - آلتمن، - 46 :1382
-2-1 خصوصیات ساختاری قرارگاه رفتاری:
یک قرارگاه رفتاری یک واحد کوچک اجتماعی است که از تلفیق پایدار یک فعالیت و یک مکان بهگونهای حاصل میآید تا در فرایندی منظم بتواند عملکردهای ضروری آن محیط رفتاری را برآورده سازد. عناصر تشکیلدهنده یک قرارگاه رفتاری به گفته راجر بارکر عبارت است از : فعالیتهای مستمر و پایدار در یک مکان و یا الگوی پایدار یک رفتار؛ قلمرو و یا آرایش سهبعدی محیط یک مکان- رفتار؛ ساختار محیط یک مکان- رفتار که حاصل همزیستی بین دو عنصر اول و دوم است که بارکر آنهااصطلاحاً همساخت نامید. همساخت به این معنی است که بدون ارتباط ساختی بین قلمرو و رفتار انسان امکان تشکیل یک مکان B رفتار پایدار نمیتواند وجود داشته باشد؛ همچنین وجود یک دوره زمانی.
در پژوهشهای بعدی دو عامل برنامه در قرارگاه رفتاری و عامل شخص یا عوامل کنترلکنندهی آن بهعنوان عناصر پنجم و ششم معرفی شدند - لنگ،. - 1386 به عبارتی افراد هرگاه وارد یک قرارگاه رفتاری میشوند تحت تأثیر همساخت موجود قرارگرفته و رفتار خود را بر اساس آن تنظیم مینمایند . بر این اساس برنامه عمل قرارگاههای رفتاری میتواند باوجود جایگزینی شرکتکنندگان ادامه یابد و مردم سریع محیط را از طریق قرارگاه رفتاری تجربه میکنند بهطوریکه قرارگاه رفتاری را میتوان بهعنوان و احد پایه از محیط شناخت. . - Wen Liu,2012,56 - در تحقیقات بعدی ویژگیهای نوینی در قرارگاه رفتاری مطرح شد که در روانشناسی اکولوژیکی سنتی به آن اشاره نشده است، این موارد بهقرار زیر میباشد:
1.قرارگاه رفتاری همواره در حال تغییر است و مانند چرخهای از زندگی تکرار میشود. ازاینرو عامل زمان نهفقط بهعنوان بازهی زمانی یا دوره تناوب بلکه طی فعالیت قرارگاه نیز اهمیت دارد.
2.قرارگاه رفتاری محصول تعامل میان افراد درون خود است و برخلاف روانشناسی اکولوژیک سنتی که بر ویژگیهای فرا فردی تأکید داشت، فعلوانفعالات درونی قرارگاه رفتاری تحت تأثیر فرایند معنا سازی توسط افراد درون آن رخ میدهد و بخش اعظمی از تعاملات بهواسطهی علائم و نشانههای کلامی و غیرکلامی برقرار میشود.
.3قرارگاه رفتاری درزمینه ی وسیعتری تعلق دارد که تأثیر بسزایی در کارکرد آن میگذارد . - به نقل از گلرخ، 1391 ، - Wicker,2011همچنین سازمان دادن قرارگاههای رفتاری برای حمایت از برنامههای ویژه دربرگیرنده عقاید شخصی و همچنین تفسیری از بافت اجتماعی و قوانین برای انجام رفتار مناسب میباشد - Wen Liu,1994,10 - در حقیقت قرارگاه رفتاری واحدی عینی است که از قبل توسط پژوهشگر تعریفنشده بلکه در ارتباط با محیط شکل یافته است.قرارگاه رفتاری نیز نوعی از ارتباطات غیرکلامی است که از طریق سازمان دادن نشانههای فیزیکی ازجمله عناصر ثابت ، نیمه ثابت و متحرک به برقراری ارتباطات و ظهور رفتارهای مشخص منجر میشود - Rapoport,1990,35 - قرارگاه رفتاری در محیط و انزوارخ نمیدهد بلکه یک سیستم رفتاری برای حمایت و پشتیبانی از سیستمهای فعالیتی در جامعه سازمانیافته است . امکان ظهور قرارگاههای مشابه در محیطهای مختلف وجود دارد، اما سازمانیافتگی زمانی و مکانی آنها منجر به بیان برداشتهای متفاوت و مناسبات اجتماعی مختلف میشود . در حقیقت قرارگاههای رفتاری و برنامه هر یک از آنها میتواند بهعنوان بازنمایی از نظام معناداری اجتماعی و فرهنگی شناخته شود - Wen 2012 - Lin, .
بنابراین درصورتیکه قرارگاه رفتاری کیفیات لازم را برای گرد هم آوری افراد فراهم کند، میتواند منجر به بروز رفتارهای غیرضروری شود. این نوع از اجتماع را که در مکان به وقوع میپیوندد، میتوان پاتوق نیز نامید. پاتوق در لغتنامه دهخدا محل عادی اجتماعات لوطیان در محل یا شهر یا قریه است. همچنین پاتوق موقعیتی است که دران عدهای از افراد بهطور آزادانه جمع شده و برخلاف کارهای روزانه که بهعنوان وظیفه و شغل بدان مشغول بودهاند به فعالیتهای موردعلاقهشان که کمتر تناسبی با وظایف شغلیشان دارد، میپردازند - آزاد ارمکی، . - 5 :1390 به گفتهی لینچ نوعی از گره ممکن است محل تمرکز باشد و اهمیت آنها به سبب تراکم پارهای از امور و یا خصوصیات در نقطهای باشد: مانند گوشهای از یک خیابان که بهاصطلاح» پاتوق « بچههای محل است - لینچ، . - 145 :1385 بنابراین پاتوق پاسخی به نیاز اجتماعی انسان در فضاهای شهری است که روابط اجتماعی صمیمانه مهمترین الگوی رفتاری جاری بوده و در صورت داشتن سایر ویژگیها از مؤثرترین قرارگاه رفتاری بر ابعاد شخصیتی، فرهنگی و اجتماعی افراد در عرصههای همگانی محسوب میشود.
-3ارزشهای فرهنگی در منظر
در بین عوامل تأثیرگذار بر سیمای شهری ، فرهنگ به دلیل ماهیت متنوع خود ساختارهای کالبدی – عملکردی گوناگونی را در شهرها رقم میزند. بهطوریکه توجه ویژهی برنامه ریزان و طراحان شهری را طلب مینماید.انطباق روش زندگی قبلی با الگوی جدید زندگی شهری نیاز به تغییر و تحول بنیادی در تمام جنبههای شهری دارد. لذا بهمنظور رسیدن به این هدف، فرهنگسازی امری ضروری است که لازمهی آن صرف زمان میباشد؛ ولی تا زمان رسیدن به این هدف، عدم تطابق الگوها باعث تنشهای اجتماعی در جامعهی شهری خواهد شد. منظر شهری تحت تأثیر نیازهای جامعهی متنوع شهری بافرهنگهای متفاوت شکل میگیرد و درصورتیکه ناهماهنگی بافت فرهنگی وجود داشته باشد، منظر شهری شکل ناهمگون خود را نمایان میسازد. بدیهی است ساماندهی منظر شهری با الگوهای طراحیشده و ضوابط و مقررات شهرسازی بدون توجه به فرهنگ مردم و سابقه فرهنگی و تاریخی شهر منجر به مشکلات اجتماعی میشود که امروزه در محیط شهری با آن روبهرو هستیم. حال چگونه میتوان منظر شهری را از یک هویت فرهنگی با المانهای فرهنگی بهرهمند نمود؟ برای پاسخ به این سؤال سه محور را به شرح زیر میتوان موردبررسی قرارداد:
الف - فرهنگ ملی
تاریخ تمدن و مدنیت کشور ما به بیش از 3000 سال قبل برمیگردد. به تعبیری فرهنگ و نیازهای فرهنگی جامعه بهعنوان اولین عامل شکلگیری بافت فیزیکی- کالبدی شهرهای قدیمی و تاریخی ما بوده است.
ب - فرهنگ مذهبی
