مقاله جایگاه الگو در تربیت دینی از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه

بخشی از مقاله

چکیده

» سرمشقگیری و الگوپذیری«، مهمترین و کاربردیترین نوع شناخت و یادگیری در همه دوران زندگی است. بر همین اساس، یکی از روش های تربیت، تربیت به وسیله الگو است، که می توان آن را »روش الگویی« نامید. این روش در سرتاسر زندگی و ابعاد مختلف آن کاربرد دارد و از آن جا که محتوای تربیت را به صورت عینی و عملی ارائه می دهد، در انتقال مفاهیم و آموزش برنامه های تربیتی، بسیار مؤثر است.

شاید به همین دلیل است که در منابع اسلامی، بر بهره گیری از الگو و پیروی از اسوه های حسنه تأکید شده است. اسلام در ترسیم برنامه روزانه مسلمانان، پیوسته روش »الگوپذیری« را متذکر شده، و آنان را به حضور مستمر و به موقع در جایگاه الگوهای شایسته الهی فرا میخواند و از الگوهای ناشایست برحذر میدارد. تأثیرپذیری انسان از محیط و گرایش او به تقلید را می توان از مبانی اثرگذاری این روش نام برد.

این مقاله به بیان جایگاه الگو در تربیت دینی بر اساس دستور العمل های قرآن و دیدگاههای امام علی - ع - در نهج البلاغه پرداخته است. در ابتدا مفهوم تربیت، تربیت دینی و الگوی تربیتی به اختصار معرفی و سپس شیوه الگو سازی قرآن کریم و نهج البلاغه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در پایان به آیات و روایات قرآن و نهج البلاغه در مورد بهترین الگوهای تربیتی از نظر ، یعنی حضرت محمد صلیااللهعلیهوآله و پیامبران الهی اشاره شده است.

-1 مقدمه

یکی از مهم ترین اهداف بعثت انبیا، تربیت است که اهمیت ویژه ای در فرهنگ اسلامی و دینی ما دارد. پدید آوردن الگوهای شایسته در یک محیط و جامعه و طرد الگوهای ناشایست، یکی از شیوه های ایجاد محیط تربیتی مساعد است. وجود الگوهای محبوب در جامعه به خودی خود، افراد آن محیط را به سوی آنان سوق می دهد و به الگوبرداری از مکارم اخلاقی ایشان ترغیبت می کند. در واقع مهم ترین نوع یادگیری انسان »سرمشق گیری« است. فرد با انتخاب یک الگو یا سرمشق، به تقلید رفتار او می پردازد. علاوه بر الگوهای زنده، که محیط تربیتی مساعد را ایجاد می کنند، اسوه های اخلاقی و انسانی باقی مانده از گذشته، مردم را حیات مجدّد می بخشند و از لحاظ بار عاطفی، برجستگی و ارزش کاربردی در سرمشق بودن، نقش عظیمی در سازندگی انسان ها ایفا می کنند.

ترسیم چهره دقیق و کاربردی و در عین حال، محبوب و دوست داشتنی اسوه ها برای همگان می تواند جای خالی الگوهای مورد نیاز را در محیط و ذهن و روحشان پر کند تا بتوانند به تدریج با آنان همانندسازی کنند. انسان این برگزیده آفریدهها برای رسیدن به کمال شایسته خویش باید از کانال تربیت درست بگذرد. تربیت دینی که برآمده از آموزههای مکتب کامل و جامع اسلام است بهترین نوع تربیت در رساندن انسان به بلندای کمال و سعادت ابدی او است. روشهای مختلفی در باب تربیت پیشنهاد میشود که روش الگویی یکی از بهترین و مؤثرترین روشها است، به ویژه با توجه به وجود الگوهای شایسته در اسلام باید این روش به شیوه درست در امر تعلیم و تربیت مورد توجه قرار گیرد.

روش تربیت الگویی، یکی از روش های فراگیر و بسیار مؤثر در تربیت است . فراگیر بودن آن بدان جهت است که در کلیه امور و مراحل زندگی کاربرد دارد. و از آن جا که محتوای تربیت را به صورت عینی و عملی ارائه می دهد، در انتقال مفاهیم و آموزش برنامه های تربیتی بسیار مؤثر است. الگو برداری در این روش می تواند به صورت آگاهانه ولی با آگاهی اندک و یا کاملا آگاهانه و با اختیار کامل انسان صورت بگیرد.

-1-1 بیان مسأله

یکی از شیوههای ایجاد محیط تربیتی مساعد، پدید آوردن الگوهای شایسته در آن محیط و جامعه و طرد الگوهای ناشایست است. وجود الگوهای محبوب در جامعه به خودی خود، افراد آن محیط را به سوی آنان سوق میدهد و الگوبرداری از مکارم اخلاقی ایشان را ترغیبت میکند. »انسان ها در سراسر عمر با مشاهده اعمال و رفتار دیگران، به صورت مستقیم الگوبرداری می نمایند. البته هر چه سن پایین تر باشد، الگوبرداری ها کورکورانه و بدون شناخت است. در مقابل، در سنین بالاتر، نقش تجزیه و تحلیل و گزینش بر اساس آن، بیش تر می شود. - «مصباح، . - 212 : 1372 می توان گفت که اسوهپردازی قرآن و نهج البلاغه در واقع پاسخی به این نیاز درونی انسان یعنی الگویابی و کمال طلبی او است تا به بیراهه نرود.

-2-1 ضرورت و اهمیت تحقیق

تعلیم و تربیت اسلامی به عنوان مجموعه ای از دانش های تربیتی می تواند نیازهای حال و آینده جامعه اسلامی را برآورده سازد. مهم ترین نوع یادگیری انسان، یادگیری الگویی و مشاهده ای است. شهید مطهری نیاز به الگو را اینگونه بیان میکنند: رسیدن به کمال انسانی تحت تربیت و تعلیم اسلامی، پیروی آدمی از خصیصه کمال گرایی، آموختن شیوه های زندگی از طریق تأسی جستن به رفتار و منش الگو، ابهام و سرگردانی جامعه در زمان کمبود الگوهای انسانی، سریع بودن و آسان بودن روش الگویی در تربیت و هدایتمتربّی، تاثیر الگو در تمرکز افکار متربی و غلبه بر بحران هویت در جوانی. از سوی دیگر، امروزه شاهد هجوم آموزهها و الگوهایی از جانب بیگانگان و تلاش در جهت تخریب هویت اصیل ملی-اسلامی جامعه خود هستیم.

متولیان امر تعلیم و تربیت، مبلغان دینی، نویسندگان و هنرمندان متعهد، با توجه به چنین فضایی باید به رسالت خویش در زمینه تربیت افراد جامعه به ویژه نسل جوان توجه کنند. با توجه به ضرورت آشنایی با روشهای تربیتی به منظور بهره گیری از آن ها در دستیابی به اهداف تربیتی، در این مقاله سعی گردید با استفاده از آموزه های قرآن کریم و نیز سخنان امام علی - ع - در نهج البلاغه، شیوه های تربیتی مورد بررسی قرار گیرد.

-3-1 پیشینه تحقیق

تربیت، مقولهای است که در طول تاریخ توجه اندیشمندان و دستاندرکاران تعلیم و تربیت را به خود جلب کرده است. تربیت یکی از مباحث مورد توجه ادیان و مکاتب مختلف در طول قرون واعصار بوده است. دانش تربیت در اندیشه و فرهنگ بشری پیشینه ای دیرینه دارد و دامنه و ژرفای تحولات معرفت و فرهنگ انسان معاصر به آن معنا و مفهومی نوین بخشیده است. اگرچه تربیت در میان اقوام مختلف و در سیر تاریخی اش ظهور و بروز متفاوتی داشته و به شیوه های گوناگون اعمال گردیده اما تجلی تمامی این اقدامات، گویای درک انسان ها ازضرورت تربیت بوده است.
صاحبنظران این عرصه هر کدام کوشیدهاند با ارائه دیدگاههای جدیدتر در توسعه و تسهیل تربیت سهیم باشند. روشهای گوناگونی در باب تربیت پیشنهاد میشود که »روش الگویی« به اعتراف اندیشمندان یکی از بهترین و مؤثرترین روشهای تربیت است.

-2 بحث

جامعه ما یک جامعه اسلامی است مقتضی توسعه تربیت دینی میباشد. از آنجا که مسلمانان از الگوهای شایسته و بیبدیلی برخوردارند و در این دین مقدس نیز به الگوپذیری شایسته تأکید فراوان شده است ما در این نوشتار برآنیم تا نشان دهیم چگونه میتوان با استفاده از »روش الگویی« در توسعه تربیت دینی بهره گرفت، البته این مهم میسر نمیشود مگر این که ما ابتدا این روش و آفات و آسیبهای آن را به خوبی بشناسیم تا بتوانیم به درستی آن را به کار ببریم. پیش از ورود به بحث اصلی، لازم است برخی واژگان مرتبط با بحث را تبیین نماییم تا با زمینه بهتری بحث را پی گیریم.

-1-2 بررسی مفهوم تربیت و الگوی تربیتی -1-1-2 تربیت

تربیت در لغت به معنای »پروردن، پروراندن، آداب و اخلاق را به کسی آموختن« آمده است. در اصطلاح، معانی مختلفی را با توجه به اصول و مبانی مکتبهای تربیتی، برای آن در نظر گرفتهاند. ما در این نوشتار این تعریف ذیل را برگزیدهایم:»تربیت عبارت است از مجموعه اعمال یا تأثیرات عمدی و هدفدار یک انس - مربّی - به منظور اثرگذاری بر شناختها، اعتقادات، احساسات، عواطف و رفتارهای انسان یا انسانهای دیگر بر اساس برنامهای سنجیده..«

-2-1-2 تربیت دینی

اصطلاح »تربیت دینی« بسیار به کار میرود، اما مفهوم آن از مفاهیم سهل ممتنع است که از یک سو به حدی آسان مینماید که حتی افراد عامی نیز در آن تردیدی به خود راه نمیدهند و از سوی دیگر چنان فهم آن دشوار است که افراد خبره و اهل فن نیز در مورد آن توافق ندارند. این دشواری از آنجا ناشی میشود که در تعریف خودِ تربیت و دین اختلاف فراوانی وجود دارد. از آنجا که روشن شدن مفهوم تربیت دینی کمک میکند به بحث اصلی ما یعنی روش الگویی در تربیت دینی، و ارتباط مستقیم با این موضوع دارد، لذا در این بحث مقداری درنگ میکنیم.

مطابق با همان تعریفی که از تربیت ارائه کردیم در تعریف تربیت دینی میگوییم: »تربیت دینی عبارت است از مجموعه اعمال عمدی و هدفدار، به منظور آموزش گزارههای معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوی که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزهها متعهد و پایبند گردند..« »تربیت باید مایهدینی بیابد تا ناقص و صوری و بیدوام نماند تا بتواند خلق و سیرت افراد و اعتقاد و ایمان و باور آن ها را اصلاح و تکمیل نماید. - «مظلومی، . - 41 :1385 لیتاس» صغیرکم بکبیرکم و لیر أف کبیرکم بصغیرکم و لا تکونوا کجفاه الجاهلیه، لا فی الدین فیفقهون و لا عن اللّه یعقلون« - نهج البلاغه، خطبه - 165، باید خردسالان شما از بزرگان شما پیروی کنند و بزرگسالان شما نسبت به خردسالان مهربان باشند و چونان ستم شدگان جاهلیت نباشند که نه از دین آگاهی داشتند و نه در خدا اندیشه میکردند.

-3-1-2 الگو

الگو در لغت به معنایمدل، »سرمشق، مُقتَدی، اُسوه، قُدوه، مثال و نمونه« آمده است. اما در اصطلاح و در علوم گوناگون به معانی متفاوت و البته نزدیک به هم آمده است. در» حوزه تعلیم و تربیت، معنای اصطلاحی الگو کاملاً با معنای لغوی آن تطابق دارد و به طرح و نمونه یا مدلی از شکل یا اشیاء یا موردی از رفتار اطلاق میشود. - «حسینی نسب و اقدم، . - 632 : 1382 در مورد انسان نیز، الگو به شخصیتی گفته می شود که به دلیل دارا بودن برخی خصوصیات، شایسته تقلید و پیروی است.