بخشی از مقاله
چکیده
معماری و بافت سنتی شهرهای ایران، نمایانگر تاریخ، فرهنگ و محیط زندگی مردمی است که بنا بر تفکرات نوگرایانه حاکم بر فضای چند دهه اخیر معماری و شهرسازی ایران به فراموشی سپرده شده اند. نفوذ تفکرات مدرنیستی که از اواخر دوره قاجار، تحت تاثیر معماری غرب، در ساختار معماری ایران رسوخ کرد و تحولاتی که به دنبال آن در سیمای عمومی شهرها رخ داد، منجر به نادیده گرفتن ارزش های معماری سنتی و بومی شهرهای ایران شد.
به دنبال آن، معماران ایرانی، در اکثر موارد، بدون آگاهی کامل از ارزش ها و الگوهای معماری سنتی ایران، به تقلیدی کورکورانه از معماری غرب روی آوردند که نتیجه آن چیزی جز ناهماهنگی و آشفتگی در آثار ساخته شده شهر نبوده است. لذا تلاش در جهت ایجاد آثار معماری که از یک سو پاسخگوی نیازهای جدید استفاده کنندگان باشد و از سویی دیگر سازگاری خود را با ویژگی های اقلیمی و اجتماعی بستر خود حفظ کنند، همواره سبب دل مشغولی بسیاری از اندیشمندان و معماران این دوره گشته است.
شهرک شوشتر نو یکی از نمونه های شهرسازی جدید در ایران به شمار می رود که در جهت دستیابی به این هدف توسط کامران طباطبایی دیبا طراحی و اجرا شد. پژوهش حاضر در تلاش است تا بر پایه پژوهشهای صورت گرفته توسط محمود توسلی در زمینه اصول و روش های طراحی فضاهای مسکونی در ایران، به تحلیل و بررسی چگونگی شکل گیری پروژه مسکونی شوشتر نو بر اساس این اصول بپردازد. با بررسی این پروژه و اصولی که در آن به کار رفته، در می یابیم که دیبا چگونه در فرآیند طراحی این مجموعه از ویژگی های کالبدی و اصول شکل دهنده شهرهای قدیمی ایران، به خصوص شوشتر و دزفول، الهام گرفته و آنها را به بهترین شکل ممکن بازآفرینی کرده است.
.1 مقدمه
در نخستین سال های دهه پنجاه خورشیدی، ایران با افزایش ناگهانی درآمدهای نفتی و جاه طلبی های سیاسی دولت که منجر به سرمایه گذاری در مقیاس کلان میشد مواجه بود. نتیجه آن انبوه سازی مسکن و ساخت و سازهای جدید شهری بود. به دنبال آن، ساخت مسکن پیش ساخته به عنوان واکنشی در برابر بازار در حال رشد مسکن و کوتاه کردن زمان ساخت و ساز مطرح شد. این شیوه ساخت و ساز - المان های از پیش ساخته شده و سرهم کردن آنها در کارگاه - بسیار اقتصادی تر و عملی تر به نظر می رسید و بسیار مورد استقبال سرمایه گذاران قرار گرفت. آنچه مسلم است این است که شرایط به وجود آمده، بر پایه رویکرد مادی و کمی غربی بنا شده بود و با ارزش های فرهنگی - اجتماعی جامعه ایرانی بیگانه بود.
از طرفی به علت گسترش صنعت و به دنبال آن نیاز به ایجاد شهرک های مسکونی برای اسکان دادن جمعیتی که به عنوان نیروی کار به شهرها مهاجرت کرده بودند، نوشهرهای متعددی ساخته شد. شهرک "شوشتر نو " نیز در همین سال ها و به منظور سکونت کارکنان شرکت کشت و صنعت کارون طراحی و اجرا شد، اما از جهات بسیاری با نوشهرهای هم زمانش متفاوت بود. طرح این مجموعه، در رابطه با سازمان دهی فضایی و اجتماعی نوشهرها و چگونگی استفاده از فناوری روز با توجه به ارزش ها و الگوهای سنتی منطقه، شیوه نوینی را ارائه می دهد.
.2 گرایش های نظری و فکری کامران دیبا
کامران دیبا از جمله معماران نام آشنای معاصر ایران است. آثار معماری وی در دوره فعالیت 12 ساله اش در ایران به خوبی نمایانگر دیدگاه متفاوت او در مقایسه با گرایش های فکری غالب زمان خود است. تاکید دیبا به جنبه های اجتماعی و روان شناختی معماری، رعایت تناسبات و مقیاس انسانی، توجه به اصول و الگوهای معماری ایرانی و هم چنین بهره گیری منطقی و به جا از معماری غربی و فناوری روز، او را به یکی از معماران مطرح معاصر ایران تبدیل کرده است.
دیبا به جای ”توسعه مسکن“ که فقط نیازهای فیزیکی و مادی ساکنین را بدون در نظر گرفتن زمینه اجتماعیBفرهنگی آنها برآورده می کند و مدل های مسکن غربی را بدون تغییر و به طور مستقیم به مخاطب تحمیل می کند , ”توسعه اجتماعی“ را پیشنهاد می دهد که چیزی فراتر از ملاحظات فیزیکی است و ابعاد وجودی مردم یک منطقه و ویژگی های مسکن سنتی خاص آنها را در نظر می گیرد.
کارهای دیبا نمایانگر علاقه خاص وی به وجوه اجتماعی معماری یا به تعبیر خود او " معماری انسانی" است. از نگاه او معماری انسانی، به معنای کار متعهد و سودمند برای جامعه و مردم است. نمونه بارز آن طراحی شهرک شوشتر نو در سال های 1352 تا 1357 می باشد که در طرح آن سعی شده تا پیوندی میان مدرنیسم و سنت های معماری ایرانی برقرار گردد.
وی به منظور دستیابی به این هدف بنا به گفته سوها اوزکان، "به مطالعه روش سنتی و ارزش های فرهنگی و میراث معماری شهر شوشتر قدیم پرداخته و سپس با توجه به این ارزش ها و روش سنتی زندگی ایرانیان، طرحی مدرن ارائه داده است. او فضاهای غنی درونی و بیرونی به وجود آورده که هم بهره مند از زیبایی و جذابیت معماری تاریخی اند و هم مدرن و معاصر هستند.
.3 تحلیل شهرک مسکونی شوشتر نو
شهر جدید شوشتردر مساحت 270 هکتار و با ظرفیت 31 هزار نفر طراحی و در 5 فاز ساخته شد. هدف از ایجاد آن طراحی فضاهای مسکونی و عملکردهای عمومی مورد نیاز برای کارکنان شرکت کشت و صنعت کارون بود. مکان ساخت این شهرک به اصرار دیبا از میان صحرا به مجاورت شوشتر منتقل شد تا به نوعی ادامه و گسترش شهر موجود باشد. بنابراین این شهرک بر زمینی بلند و بر کرانه رود شطیط - شاخه ای از رود کارون - بنا شد و بر کرانه دیگر رود، شهر کهن شوشتر قرار داشت. بررسی ویژگی های این طرح و مطالعه روند شکل گیری آن با توجه به دیدگاه فکری دیبا، ما را در جهت درک چگونگی ایجاد طرحی مدرن با بهره گیری منطقی از الگوهای معماری گذشته یاری می کند.
در این بخش برای تحلیل و بررسی دقیق این پروژه و نقد کامل آن، از اصولی که محمود توسلی با عنوان ” اصول و روش های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران“ ارائه داده اند، به عنوان مرجع استفاده کرده و سپس هر یک از اجزاء این پروژه را با توجه به این اصول مورد نقد و واکاوی قرار می دهیم.
.1 .3 معماری سنتی شوشتر قدیم
در شهر هایی مانند شهر شوشتر که بخش قدیمی، میانی و بیرونی آن شناخته شده است، بدیهی است که طراحی شهری در گسترش پیشنهادی آن باید از اصول و ارزش های شکل دهنده بخش قدیمی و میانی با توجه به نیازهای امروز پیروی کند و از تکرار جنبه های نامطلوب کالبدی بخش جدید بر حذر بماند. لذا پیش از دست زدن به چنین کاری باید بخش قدیمی شهر مطالعه اصولی شود.
به همین منظور، دیبا ارزش های معماری سنتی و زندگی اجتماعی را به عنوان نقطه حرکت و شروع خود انتخاب کرد و به این ترتیب از معماری سنتی و بومی منطقه که به خوبی در شهرهای سنتی مثل دزفول، شوشتر، یزد و کرمان به تصویر کشیده شده است الهام گرفت. وی ویژگی های اصلی این شهر ها را به شرح زیر لیست و دسته بندی کرد:
- 1 معماری درونگرا، که داخل را از نور مستقیم خورشید حفظ می کند و یک هسته مرکزی خانوادگی و قابل زیست را ایجاد می کند.
- 2 مقیاس انسانی، که از نسبت انسانی ساختمان ها و محدودیت عرض و ارتفاع شبکه های خیابانی نتیجه می شود.
- 3 شبکه های خیابانی باریک، که فضا را از نظر سازگاری با محیط زیست به دلیل سایه اندازی قابل قبول می کند.
- 4 فضاهای باز جمعی در مقیاس محله که ارتباطات اجتماعی را بیشتر و راحت تر می کند.
- 5 ایجاد یک حس مشترک اجتماعی و حس تعلق ناشی از طراحی معابر و تبادلات اجتماعی که در آنها اتفاق می افتد.
تمامی این اصول که به خوبی در محیط سنتی این شهرها منعکس شده است، در طراحی شهرک شوشتر نو دوباره با فرم و شکلی متفاوت بازآفرینی شده و در ساختار فرمی و اجتماعی این مجموعه به کارگرفته شد و در نتیجه یک منطقه شهری که حس تعلق را القا می کند شکل گرفت.
.2 .3 اصول سازمان دادن فضاهای شهری
.1 .2 .3 فضای خارجی، فضای داخلی
مفهوم فضای داخلی و فضای خارجی و ارتباط متقابل آنها با یکدیگر ، از مباحثی است که نقش مهمی در سازمان دادن فضاهای شهری در شهرهای سنتی ایران داشته است . این مفهوم، که به عنوان یکی از اصول و مبانی پایه زندگی انسان دیروز مورد توجه قرار می گرفت، مرز و حدودی مشخص را برای رسیدن به ارزش ها و اهداف آن ترسیم می کرد.
از طرف دیگر، این مفهوم قالب کالبدی خود را در فضاهای شهری آن دوره با محصور کردن فضا و با الگوهایی مانند حیاط مرکزی متبلور می ساخت. بدنه محصور کننده حیاط در ترکیب فضاهای داخلی خانه اتاق ها می باشند. در فضاهای عمومی شهر نیز، میدان و تکیه سرباز یا سرپوشیده قرار دارد که از اطراف با بدنه ای مرکب از دکان ها، حمام عمومی، مسجد و مانند آن یا خانه های مسکونی محصور می شود
