بخشی از مقاله
" بررسی مفهوم خلوت و عرصه هاي فضایی در خانه هاي مسکونی معاصر
نمونه موردي: مجتمع مسکونی آلاشت کرمان "
چکیده:
خانه به عنوان یکی از ابتدایی ترین و اساسی ترین نیازهاي انسان، علاوه بر محافظت او از شرایط بد اقلیمی نقش مهمی در تامین آرامش و امنیت او ایفا میکند.پس لزوم توجه به بعد روحی علاوه بر بعد فیزیکی آن را می طلبد.یکی از مهمترین ویژگی هاي روانشناسانه هرخانه مفهوم "خلوت" است که در تامین آسایش روحی افراد خانواده و در نهایت آسایش محله و اجتماع نقش اساسی دارد.رعایت خلوت و محرمیت در خانه، جزو اصول فرهنگی و اعتقادي مردم ایران از دیرباز بوده است که متاسفانه امروزه به دلیل نادیده گرفتن خلوت، محرمیت و امنیت بصري در عرصه هاي فضایی ساختمان هاي مسکونی معاصر ،باعث ایجاد اثرات سوئی در سلامت روانی انسانها شده است. هدف این تحقیق، بررسی مفهوم خلوت و محرمیت و تاثیر آن در شکل گیري فضاهاي خانه هاي معاصر است که توجه به این مفهوم در خانه هاي معاصر تاثیر به سزایی در بالا بردن کیفیت خانه هاي امروزي، سلامت روان و رضایتمندي کاربران خواهد داشت.روش بررسی، پیمایشی و نمونه موردي است.نمونه مطالعه این پژوهش به عنوان یک ساختمان مسکونی معاصر، مجتمع مسکونی آلاشت کرمان است و ابزار پژوهش به دلیل مخاطب محور بودن تحقیق و همچنین سنجش میزان رضایت مردم از عرصه هاي فضایی واحدهاي مسکونی ساختمان، پرسشنامه می باشد. درنهایت تحقیق بیانگر این است که خانه هاي کنونی با توجه به مشکلات پیش رو در رعایت تمامی اصول معماري عرصه بندي فضاها که موثر بر تامین خلوت و محرمیت خانه هستند، مهمترین و موثرترین این اصول که بیشترین میزان رضایت کاربران را به دنبال داشته است را مورد توجه قرار دهند تا شرایط رفاه و سلامت روانی مخاطبین از این منظر فراهم شود.
واژههاي کلیدي: خلوت و محرمیت، عرصه هاي فضایی، خانه هاي مسکونی معاصر، مجتمع مسکونی آلاشت کرمان، سلامت روان
-1 مقدمه :
خانه اولین مکانی است که انسان ها براي حفظ و تامین امنیت خود ساخته اند. با گذشت زمان مفهوم خانه گسترده تر وانتظارات انسان ازمحل سکونتش بیشتر شده است.خانه که در ابتداي زندگی بشر یک سرپناه در برابر گرما، سرما، حیوانات درنده و غیره بود، کنون محلی است که علاوه بر تامین بعد فیزیکی نیازهاي انسان باید نیازهاي بعد روحی او را نیز مد نظر داشته باشد. خانه مکانی براي آسایش و رسیدن به آرامش روحی است.
تامین خلوت مطلوب در خانه از مهمترین ویژگی هایی است که اثر بسیار مثبتی در روان انسان ها خواهد داشت و به همان اندازه که رعایت آن تامین کننده آرامش روحی افراد در محل زندگی شان خواهد بود، عدم توجه به آن اثرات مخربی در سلامت روحی و روانی آنان بر جاي خواهد گذاشت. رعایت محرمیت در فضا، منجر به افزایش حس امنیت که براساس هرم مازلو جزو نیازهاي پایه انسان است، می شود. بدین سان طراحی مناسب فضا و محیط زندگی براي رسیدن به خلوت مطلوب بسته به شرایط اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی اهمیت دارد و لزوم آن دانستن معنا و مفهوم خلوت و بررسی تاثیر آن در شکل دهی به فضایی که در آن زندگی می کنیم، می باشد؛ که مفهوم مذکور در بطن اصول طراحی معماري عرصه هاي فضایی مسکن معاصر وجود دارد اما چندان مورد توجه طراحان و معماران قرار نمی گیرند.
این تحقیق بر آن است تا ضمن بررسی مفهوم خلوت و سازو کار هاي کنترل آن ، تاثیر آن را در اصول معماري شکل گیري فضاهاي خانه هاي مسکونی معاصر جست و جو کند تا نتایج این بررسی در طراحی و ساخت خانه هاي پس از این ،اعمال گردد و منجر به افزایش سطح رضایتمندي کاربران شود .
-2 مفهوم خلوت :
خلوت از جمله مفاهیمی است که در فرهنگ ها و جوامع مختلف برداشت هاي متفاوتی از آن شده و تعاریف متفاوتی براي آن ارائه گردیده است. اما به طور کلی »خلوت« توانایی کنترل افراد یا گروهها بر تعامل دیداري، شنیداري و بویایی با دیگران است. راپاپورت (1977) خلوت را توانایی کنترل تعامل اجتماعی، حق انتخاب و امکان تعامل اجتماعی فرد تعریف کرده است.
انواع مختلفی از خلوت وجود دارد، که هرکدام مقصد متفاوتی را تامین می کنند. وستین( (1970 چهار نوع خلوت را به شرح زیر تشخیص داده است:
• انزوا، آزاد بودن از مشاهده شدن توسط دیگران،
• قرابت، معاشرت با فردي دیگر و رها بودن از محیط خارج،
• گمنامی، ناشناخته بودن در میان جمع،
• و مدارا به کار گرفتن موانع روان شناختی براي کنترل مزاحمت هاي ناشناخته.
2
وستین چهار مقصد را که با خلوت تامین می شوند را تشخیص داده است. خلوت، استقلال فردي را تامین می کند، هیجانات را تخفیف می دهد، و به خود ارزیابی کمک می کند و ارتباطات را محدود و از آنها حفاظت می کند. بنا براین خلوت از جهت رابطه بین فرد و گروه و مابقی جامعه قابل اهمیت است.(لنگ (166 :1383
ایروین آلتمن ( 1975) مدلی مفهومی را پیشنهاد می کند که در آن فضاي شخصی، قلمروپایی سازوکارهاي اصلی دست یافتن به خلوت قلمداد شده اند. این مدل ماهیت پویاي خلوت را نشان می دهد.
ساز و کار هاي تنظیم خلوت :
افراد وگروه ها براي رسیدن به سطح مطلوب خلوت از سازوکارهاي رفتاري استفاده می کنندکه با استفاده از این سازوکارهاي متفاوت میتوان به درجات گوناگون خلوت دست یافت. برخی از این سازوکار ها عبارتند از:
-3-1 رفتار یا سازوکار هاي کلامی: که از دو جنبه قابل بررسی است: محتواي کلام که همان جوهر ارتباط کلامی یا در واقع همان چیزي است که بر زبان می آید و یا ساختار کلام یا همان چیزي که ویژگی فراکلامی، فرا زبانی یا زبانی سخن نامیده می شود و شامل اسلوب زبان، انتخاب و تنوع واژگان، تلفظ و لهجه، پویایی صدا و آهنگ کلام، ویژگی هاي زمانی ، بازده یا برون داد کلامی، کیفیت صدا و تولید آوا می باشد.
-3-2 رفتار یا سازو کار هاي غیرکلامی: رفتار یا سازو کار هاي غیرکلامی یا یا به اصطلاح معروف رفتار بدن که همان استفاده از اعضا و حالات بدن براي برقراري ارتباط است.
-3-3 سازو کار هاي محیطی خلوت: نقش محیط فیزیکی در مقوله خلوت بسیار پیچیده است، محیط از موارد و جوانب نزدیک به فرد مثل پوشاك و فضاي شخصی و غیره تا ابعاد دورتر و گسترده تر مثل قلمرو و غیره بر خلوت تاثیر گذار است.
3
-3-4 رفتار یا سازو کار هاي فرهنگی: در فرهنگ هاي مختلف برداشت هاي متفاوتی از مفهوم خلوت دارند و حتی در برخی از اقوام و فرهنگ ها ظاهرا خبري از آن نیست. اما مطالعه دقیق در در جوامع مختلف نشان می دهد که در تمام فرهنگ هاي بشري سازوکار هاي رفتاري خاصی بر تعامل اجتماعی افراد وکنترل خلوت آنها وجود دارد. تفاوت عمده در بین آنها ناشی از شیوه نظارت بر تعامل اجتماعی است. (آلتمن(1382
-4 مفهوم خانه :
خانه به عنوان یک سر پناه امن و آرامش بخش، از ابتدایی ترین مسایلی است که انسان همواره با آن رو به رو شده است و به دنبال راه حلی منطقی و مناسب براي تامین آن است.
مسکن و سکونت با کلمه »سکینه« به معناي آرام، آرامش، وقار، طمانینه، آنچه دل را قوي گرداند و اطمینان بخشد، هم ریشه می باشد. مسکن بر وزن مفعل اسم مکان است به معناي آرامش و سکونت از ریشه »سکن« به معنی آرامش می آید. در لغت نامه دهخدا مسکن چنین معنی شده »:جاي باشش و خانه، منزل و بیت، جاي سکونت و مقام ، جاي آرام«
فرد در خانواده بایدکاملاً احساس محرمیت و امنیت داشته باشد و حضور هیچ غیري نباید این آرامش را از او بگیرد و مالکیت او را مخدوش کند. همانطور که میبینیم مسکن مفهوم کلی تري داشته و منظور مکانی است که انسان در آن ساکن بوده و آرامش می گیرد از آنجایی که انسان فطرتا خواهان آرامش و مکان محفوظ میباشد تامین مسکن مناسب یکی از مسائل مهم زندگی و معیشت بشر محسوب می شود.
اگر به خانواده به عنوان اصلی ترین کاربر مسکن بنگریم متوجه خواهیم شد که فضاي خانه را بر اساس آداب وسنن و سلیقه هاي خود فراهم می کند.
تادئو آندو: خانه اولین فضایی است که آدمی احساس تعلق فضایی را در آن تجربه می کند. خانه تنها مکانی است که در اولین تجربه هاي بی واسطه با فضا در انزوا و جمع در آن صورت می گیرد.خلوت با خود، همسر، فرزندان و دیگران بی تعرض غیر در آن ممکن می گردد.
علاوه بر توجه به بعد فیزیکی ساختمان (همانند: شرایط اقلیمی، سازه تاسیسات دسترسی ها و همسایگی و غیره) توجه به آرامش روانی کاربران اهمیت فراوانی دارد. تامین آسایش روحی کاربران و توجه به مفاهیم مطرح شده در حوزه روانشناسی محیطی از قبیل: محدوده هاو قلمروهاي رفتاري افراد و الگو هاي فرهنگی و سنتی حاکم بر جوامع مختلف وغیره نیز در کنار جنبه هاي مادي و فیزیکی، نقش مهمی در طراحی مسکن و خلق فضاي سکونت راحت و مطلوب دارند.
4
-5 خلوت در خانه هاي مسکونی معاصر :
تغییر نحوه زندگی مردم امروز ، روي طرح کالبدي و فضایی خانه هایشان هم اثر گذاشته است اما مبحث خلوت و محرمیت در خانه هاي مسکونی ایرانیان به رغم مذهب و فرهنگ دیرینه شان همواره مورد نظر خاص معماران بوده و جزو اصول پایه براي خانه سازي در این دیار می باشد. اصولی که در طراحی فضاهاي خانه هاي مسکونی مورد توجه معماران و طراحان امروز قرار می گیرد از تفکر تامین محرمیت افراد در خانه و حفظ خلوت مطلوب آن ها نشات می گیرد.
هرچند امروزه افزایش درخواست و نیاز به مسکن به دنبال افزایش بی رویه جمعیت شهري، مشکلات اقتصادي کشور، تورم، بالا بودن نرخ زمین و غیره که سرانه استاندار خانه براي هر نفر را کاهش می دهد، طراحی صحیح فضاهاي خانه هاي مسکونی را با محدودیت هایی مواجه کرده است و انسان ها را وادار می کند که بسیاري از این اصول را نادیده بگیرند. در این بین، خلاقیت و مهارت معماران است که می تواند فضایی مطابق با نیازهاي روحی و فیزیکی افراد خلق کند.
تفکیک فضاهاي مختلف خانه با توجه به ماهیت و عملکرد هر کدام از آن ها و نیازهاي اعضاي خانواده به عرصه هاي مختلف فضایی توسط معماران، اولین گام براي طراحی ساختمان هاي مسکونی معاصر بر اساس تامین خلوت و محرمیت می باشد که لازم است قبل از طراحی مطالعه و به خوبی شناخته شوند تا هم بتوان بهترین روش هاي استفاده از فضاهاي مختلف هر عرصه براي بهره برداري هرچه بیشتر را درك کرد و هم شناخت لازم براي طراحی مطابق با تامین خلوت بهینه را به دست آورد که این پژوهش، ضمن معرفی پنج عرصه فضایی خانه ي معاصر، اصول طراحی معماري هر عرصه که توسط معماران امروز تدوین شده اند و تاثیر مثبت رعایت آن بر خلوت خانه را در جدول (1) ارائه می دهد:
(1 عرصه زندگی خانوادگی: این عرصه شامل نشیمن خانوادگی، آشپزخانه و فضاي غذا خوري
خانوادگی می باشد که امکان دور هم بودن و تجربه ي زندگی گرم خانوادگی را فراهم می آورد.
(2 عرصه زندگی خصوصی و فردي: این عرصه شامل اتاق هاي خواب، حمام و کتابخانه است که
شرایط لازم براي زندگی شخصی افراد خانواده را فراهم می کند.
(3 عرصه عمومی: این عرصه شامل پذیرایی، نهارخوري و فضاي ورودي است که جهت برقراري
ارتباط با اقوام، دوستان و همسایگان کاربرد دارد.
(4 عرصه خدمات: این عرصه شامل فضاهاي پارکینگ، انباري، موتورخانه، رختشویخانه و غیره
می باشد که تسهیلات لازم را در اختیار سایر بخش هاي خانه قرار می دهد.
(5 عرصه فضاهاي باز و نیمه باز: شامل فضاهاي حیاط، پاسیو، تراس و بالکن است که امکان
ارتباط با طبیعت را براي افراد خانواده ایجاد میکند.
معرفی نمونه موردي :
نمونه مطالعه این پژوهش به عنوان یک ساختمان مسکونی معاصر، مجتمع مسکونی آلاشت در خیابان آلاشت کرمان است زیرا اصول طراحی معماري عرصه هاي فضایی خانه، مطابق با حفظ خلوت
