بخشی از مقاله
خلاصه
افزایش جمعیت و سرعت روزافزون تکنولوژی که با ظهور تجهیزات وامکانات مدرن همراه است، تغییراتی در روند سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یک شهر ایجاد می کند. مطالعه ی شهرهای در حال توسعه و یا به طور رایج تر شهرهایی از کشورهای جهان سوم مانند ایران با جوامعی چند فرهنگی که با مشکلاتی از قبیل گسترش بی رویه شهرها، در اولویت قرار دادن سرمایه های متمرکز، توجه نکردن به مکان های شهری از نظر تعاملات اجتماعی_فرهنگی روبرو گشته است، امری ضروری در بحث آسیب شناسی و مدیریت شهری است. با در نظر گرفتن نحوه ی زیست جمعی و فردی شهروندان با کمبودهایی از نظر ارزش ها و شیوه های رفتاری در فضاهای شهری مواجه هستیم که مسائل مهمی از جمله بحث فرهنگ سازی در فضاهای شهری با تزریق کردن مکان های شهری را که با کنش های مردمی از لحاظ پویایی، روح مکان، آسایش روحی و روانی شهروندان همراه است، مطرح می سازد که بدون توجه به این امر تعامل مناسب شهر و شهروند امکان پذیر نمی باشد.
این مقاله بر اساس روش تحقیق تحلیلی_توصیفی و جمع آوری اطلاعات به روش میدانی به بررسی بالکن های ساختمان های مسکونی که در منظر و سیمای شهری تاثیرات فراوانی دارد می پردازد. همچنین توجه به اثرات آن در زندگی شهروندان با در نظر گرفتن نوع فرهنگ جامعه بحث آسیب شناسی در نمای شهر را ملموس تر می کند و با توجه به آسیب های موجود پیش بینی و پیش گیری از شرایط منفی در طراحی بالکن را فراهم می سازد.
واژگان کلیدی: فرهنگ شهری، بالکن، نقش شهروندی، سیما و منظر شهر
مقدمه
با بررسی تحولات معماری و شهرسازی ایران از گذشته تا به امروز درمی یابیم معماری درون گرای موجود، در دوره قاجار با تغییرات نه چندان جزئی متأثر از غرب تغییر شکل یافته، اما هنوز مشخصه درون گرایی آن حفظ گشته است. به طور کلی با در نظر گرفتن فضا و منظر شهری در ایران در می یابیم بدنه های فضاهای عمومی و نیمه عمومی معابر در دوره قاجار هیچ نوع بازشو و پنجره ای نداشته اند و بدنه معابر با سادگی و یکنواختی خود فرصتی برای شناسایی ماهیت معماری ایرانی و فضا ها را به عابرین نمی دادند(کیانی، .(1386 دارا بودن چنین کالبدی در حین سادگی بین فضاهای داخلی و خارجی، متأثراز شرایط فرهنگی و اجتماعی آن دوره بود( قریب، .(1374 اما در دوره پهلوی با ارائه شدن معماری برون گرای شهری، با سرعت هر چه بیشتر فرهنگ برون گرایی شروع به رسوخ کردن در ساختار شهر گشت(کیانی، .(1386 با ایجاد دگرگونی و تحولات جدید، پیکره شهر با تصاویری متفاوت شروع به ایفای نقش نمود که با برداشته شدن حجاب بدنه شهری و تزریق عناصر جدید مدرنیته، شهر بصورت بی نقاب و با اندام جدید خود با زبانی متفاوت، خود را تعریف نمود.
با شروع دوره جدیدی از شهرسازی و با جای گرفتن معماری تحول یافته در شهر، ساختمان های مسکونی چهره جدیدی به خود گرفتند. مسکن به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای زندگی انسانها، سرپناهی برای تامین نیازهای اجتماعی، امنیتی، و روانی و زیستی ساکنین و همچنین مکانی برای تحقق فعالیت های خانوادگی، محلی برای رفع خستگی های جسمی و فکری، تجدید قوا و می باشد، بعلاوه به عنوان یک دارایی و پشتوانه مالی برای خانواده محسوب می گردد. با گذر زمان و با رشد شتابان شهرنشینی، صنعتی شدن، شهرها و اجزاء تشکیل دهنده آن دستخوش دگرگونی و تحولات فاحشی گشته است.
بالکن یکی از اجزاء جدا ناپذیر معماری ایرانی است که فضای بین داخل و خارج بنا می باشد. بالکن ها عاملی برای تنظیم شرایط دمایی و تابشی محیط داخلی هستند و می توانند فضایی فرح بخش برای یک ساختمان به ارمغان بیاورند. بالکن عضو کوچک و مهم خانه که ارتباط دهنده ای به محیط بیرون است می تواند نقشی فعال در پویایی و نشاط فضای خانه داشته باشد اما در نتیجه ارزش های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و شرایط جغرافیایی بصورت عضو کم رنگ و فاقد سرزندگی در منظر و سیمای شهری گشته است.
اهمیت و ضرورت تحقیق
با وجود گذشت چندین دهه از ورود مدرنیته به ایران و افزایش آپارتمان نشینی و تغییر در نوع ساختار ساختمان ها، همچنان بالکن عنصری جدایی ناپذیر در طراحی بناهای مسکونی می باشد، اما نوع کاربرد و عملکرد آن با تأثیر گرفتن از عوامل اقتصادی، جغرافیایی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر جامعه دستخوش تغییراتی شده است. این تغییرات با گذشت زمان تأثیراتی منفی بر بالکن ها خواهد داشت که این فضاهای مفید را به فضاهایی بی ارزش و بی هویت تبدیل خواهد کرد و کم کم شاهد عدم استفاده از بالکن در ساختمان های مسکونی خواهیم بود. از این رو توجه به این مساله برای طراحی بالکن ها با در نظر گرفتن شرایط موجود حائز اهمیت است.
اهداف تحقیق
اهداف تحقیق حاضر شامل موارد زیر است:
• تاکید بر جایگاه و موقعیت بالکن در معماری ایرانی
• تصویر سازی از شرایط ساختاری بالکن های آپارتمان های موجود در محله سعادت آباد شهر تهران
• چگونگی ارتباط ساکنین و نحوه استفاده آن ها از بالکن
روش تحقیق
این مقاله بر اساس روش تحقیق تحلیلی-توصیفی جمع آوری اطلاعات به روش میدانی به بررسی بالکن های محله سعادت آباد در شهر تهران می پردازد. در ابتدا با استفاده از نظریه های موجود و معلومات اولیه در حیطه بالکن به تهیه پرسشنامه ای در ارتباط با وضع موجود بالکن های محله سعادت آباد شهر تهران پرداخته شد که شامل 21 سوال چند گزینه ای است به تحلیل نوع ساختار ساختمان ها ، نوع نگرش ساکنین و نحوه استفاده آنان از بالکن پرداخته شد.این پرسشنامه در 4 قسمت اصلی محله سعادت آباد شامل بلوار پاکنژاد،بلوار سعادت آباد،بلوار فرحزادی و خیابان علامه توسط 121 نفر شامل 64 مرد و 57 زن تکمیل شده است که حداکثر پاسخ دهندگان به پرسشنامه از رده سنی 20 تا 40 سال می باشند.(65نفر) و حداقل تعداد پاسخ دهندگان 9 نفر است که از رده سنی 15 تا 20 سال می باشد.
محدوده و قلمرو پژوهش
محدوده مورد مطالعه محله سعادت آباد است که یکی از محله های قدیمی شهر تهران محسوب می شود و در قسمت شمال غرب این کلان شهر قرار دارد.این محله در سال 1327 هجری شمسی روستایی مخروبه و بدون سکنه ای بوده است که در اطراف آن زمین های شن زار موجود بوده است. شخصی به نام سید ضیا الدین طباطبایی با جمعی از مردمی که از یزد آمده بودند شروع به یونجه کاری و پرورش خرگوش می کنند و کم کم به این منطقه رونق می بخشند. به دلیل سید بودن ساکنین این محله به سادات آباد معروف می شود و با گذشت زمان و راحت تلفظ شدن سعادت آباد به جای سادات آباد نام آن تحریف شده و به سعادت آباد تبدیل می شود.
با تداوم کار پرورش خرگوش در این محله افرادی چون سفیر انگلستان وقت با سرمایه گذاری در این حیطه باعث ترقی آن می شوند و این محله در سال 1339 تبدیل به محله ای برای کسب درآمد در این زمینه می شود که تاثیراین رونق بر افزایش بهای زمین های این محدوده در آن زمان آشکار است( شیدا خان عمو و فرشته حیدری،.(1390
امروزه این محله جزء منطقه 2 شهرداری تهران محسوب می شود با مساحت 3 میلیون متر مربع و با جمعیتی 26 هزار نفری که شامل خیابان های مهمی از جمله 24 متری سعادت آباد، بلوار پاکنژاد، بلوار فرحزادی، بلوار سعادت آباد و علامه است. از جمله خصوصیات بارز این محله می توان به وجود مراکز اداری ،تجاری، فرهنگی، رستوران ها بیمارستان های مهم شهر مانند عرفان، پارسیان، مدرس و دانشگاه ها مانند امام جعفر صادق ، دانشگاه علامه طباطبایی اشاره کرد که نقش مهمی در حیات بخشیدن به این محله را ایفا می کنند. محله ای که با در بر داشتن بوستان ها و فضای سبز محلی برای گذران اوقات فراغت شهروندان تهرانی شده است.
املاک موجود در این محله به دلیل شرایط مناسب جغرافیایی و نزدیک بودن به بزرگراه های اصلی شهر مانند نیایش،یادگار امام (ره)، چمران که دسترسی آسانی را برای ساکنین به ارمغان می آورد از ارزش ریالی بالایی برخوردار هستند.همچنین از دیگر مزیت های این محله که باعث پیشرفت و ترقی آن شده است می توان به حداقل میزان آلودگی هوا، رسیدگی مسولان شهرداری به فضای سبز، در دسترس بودن احتیاجات اولیه مانند شبکه آب و فاضلاب ،گاز، برق، تلفن، کوچه و خیابان های نسبتا عریض اشاره کرد.
فرهنگ - فرهنگ شهری - نقش شهروندی
فرهنگ را بصورت معمول"ارزش های یک گروه معین (په محدود و چه وسیع) و هنجارهایی که از آن پیروی می کنند و نیز کالای مادی که تولید می کنند "تعریفکرده انذ )گیذنس، 3131، ص .) 13
بطور کلی نوع و نحوه ی برخورد انسان ها با یکدیگر و محیط اطرافشان و چگونگی تأثیری که بر هم می گذارند، فرهنگ را تشکیل می دهد که متاثر از عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی می باشد.
"فرهنگ های شهری به طور طبیعی بر مواردی چون نهاد، شهر و شیوه زیست یا اشکال فرهنگی تعریف شده ی این فرهنگ ها که در شهرها رشد می یابند، تمرکز می کند" (ریچارد جی.فاکس، .(2014
با ظهور شرایط و قواعد جدید در جامعه، انسان ها نیز با شرایط جدید، شیوه ی زندگی نوینی را در شهرها انتخاب می کنند و دوره ی جدیدی از روابط و ارتباطات اجتماعی شکل گرفته که شامل الگو های متفاوتی با دوره های قبل تر می باشند. بر اساس مقاله ریچارد فوکس به هر نوع از الگوهای رفتاری موجود در فضاهای شهری چه در حال و یا گذشته، فرهنگ شهری گفته می شود. فرهنگ شهری یکی از مباحث پیچیده و بحث برانگیز می باشد که همواره در حال تغییرو تحول می باشد. هر شهر با فرهنگ منحصر به فرد خود تجربه ها و جذابیت های مکانی متفاوتی ایجاد می کند که در اثر جهانی شدن به نظر می رسد ارزش ها و الگوهای فرهنگی در جهت یکسان شدن در حال تغییر می باشند.
افرادی که در یک شهر زندگی می کنند و با قوانین و مقررات موجود در آن شهر خود را تطبیق داده اند، شهروند آن شهر نامیده می شوند. روابط مردم شهر، حقوق و تکالیف آنها در برابر یکدیگر، اصول و اهدافی که در یک شهر دنبال می کنند نقش شهروندی آنها را مشخص می کند که تأثیر گرفته از نحوه اداره امور شهر و حقوقی است که به شهروندان داده می شود(شکری، .(1386
سیما و منظر شهری و تاثیر نقش شهروندی بر آن
گذشته ی شهرها، نوع زندگی در گذشته ، نوع برخورد انسان هابا محیط اطراف ، همچنین نحوه استفاده از وسایل و تجهیزات و در آخر تأثیری که همه ی این ها در زندگی امروزی می گذارند هویت یک شهر را میسازد. نفش شهروندی و هویت یک شهر همواره از هم تاثیر میگیرند به طوری که تمام اعمال و رفتارهای شهروندان ونوع نگرش آنها در تمام منظر و سیمای شهر هویداست(خطیبی، .(1392
به طور کلی سیمای شهری، حس و حالی است که شهر به شهروندان خود می دهد به عبارت دیگر فعل و انفعالات روحی و روانی متقابلی که بین شهروند و اجزای شهری می باشد. اما منظر شهری همان تصویری است که ذهن انسان از محیط اطراف درک می کند، درکی ذهنی و عقلانی.
