بخشی از مقاله
چکیده
تاثیر عوامل آب و هوایی بر مجتمعهای زیستی یکی از مقولههای کاربردی علم اقلیمشناسی است . که در چند دهه اخیر مورد توجه شهرسازان و برنامهریزان قرار گرفته است شاید بتوان گفت یکی از مهم ترین عوامل موثر در طراحی شهرها، اقلیم می باشد. آنچنان که تاثیر آن در تمام تار و پود بافت شهری و حتی تک تک بناها و عناصر معماری داخلی فضاها دیده می شود.
در ایران معماری بناها و شهرها در اقلیم گرم و خشک یکی از بارزترین و مشخص ترین نمودهای تاثیر اقلیم بر فرم گیری و شکل گیری شهر و بناهاست و می توان زیباترین و هنرمندانه ترین طراحی های ایرانی را در پهنه وسیع این اقلیم مشاهده نمود. در این مقاله شهر یزد در حاشیه کویر به عنوان نمونه ای ناب و منحصر به فرد از این اقلیم برگزیده شده و سعی در بررسی اصول طراحی پایدار شهری در اقلیم گرم و خشک ایران در این شهر کهن شده است.
1. مقدمه
شهر و اقلیم، تأثیر گذاری تگاتنگی بر یکدیگر دارند. هدف اصلی بررسی های اقلیمی در طرح ریزی شهری می باشد چرا که شرایط آب و هوایی به موازات سایر عوامل محیطی از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری و تکوین شهرها و تداوم حیات شهری به شمار می آید .
در بررسی شهرسازی بومی ایران، به روشنی این نکته حاصل می شود که تمامی فضاهای شهری سنتی، کاملاً براساس اصول پایداری شهری در جهت استفاده حداکثر از انرژیهای طبیعی و مقابله با گرما و سرمای آزار دهنده طراحی شده اند؛ بافت قدیمی شهرهایی چون یزد و کرمان، جهت آسایش و رفاه شهروندان، فضاسازی های درون شهری خود را کاملاً بر اساس عناصر محیطی انجام داده است، ساخت فشرده، کوچه های باریک و سایه دار و حتی رنگ ساختمانها متأثر از این توجه می باشد. بر این اساس محور اصلی بحث، بررسی چگونگی تأثیر شرایط اقلیمی بر شهرسازی بومی ایران و نیز استخراج این اصول بکار گرفته اقلیمی در مصالح، تیپولوژی معماری، سازمان فضای شهری و عناصر شهری می باشد.شد.
-2مبانی نظری
-1-2تاثیر اقلیم بر طراحی شهر
شهر و اقلیم دو سیستم انسان ساخت و طبیعی هستند که تاثیرگذاری تنگاتنگی بر یکدیگر دارند. اقلیم، تا آنجا که با آسایش انسان رابطه برقرار می کند، نتیجه عواملی چون: تابش آفتاب، دما و رطوبت هوا، وزش باد و میزان بارندگی است. اقلیم هر مکان جغرافیایی، شرایط مناسب ویژه ای دارد که در عین حال، محدودیت هایی را نیز در زمینه طراحی شهری به همراه دارد. در طراحی فضاهای مختلف شهر: نظیر ساختمان ها، فضاهای سبز، معابر و غیره، علاوه بر توجه به کیفیت های عملکردی، بصری و زیبایی شناختی، عنایت به نوع اقلیم شهر و رعایت ضوابط طراحی اقلیمی ضروری است؛ و بی توجهی به این مساله، مشکلات خاصی را به وجود می آورد.
-2-2اصول طراحی پایدار شهری در اقلیم گرم و خشک ایران
وجود رشته کوههای البرز در شمال و کوههای زاگرس در غرب ایران از عبور ابرهای باران زا به داخل فلات مرکزی جلوگیری می کنند. بنابراین میزان بارش در این منطقه بسیار کم و خشکی هوا باعث شدت تابش خورشید و تبخیر در حدی فوق العاده شده است. این امر شوری آب را در پی دارد.
کمبود آب و شوری خاک به فقر پوشش گیاهی منجر شده است و این مساله، جریان شن های روان و سرعت زیاد بادهای گرم و خشک و غبارآلود را در پی دارد. در شرایط سخت بیابان مرکزی ایران، تامین آسایش انسان بستگی به مهارت هایی داشته که بتواند بناها و فضاهایی منطبق با محیط اکولوژیک و شرایط اقلیمی به وجود آورد. آسایش اقلیمی در این ناحیه از سه طریق فراهم می شده است: استفاده از سایه و باد، استفاده از آب، مدیریت آب و کاهش تاثیر تابش خورشید. براین اساس، می توان اصول حاکم بر شهرسازی اقلیم گرم و خشک ایران را جهت دستیابی به آسایش را به شرح ذیل بررسی نمود.
-1-2-2اصل اول:جهت گیری
اولین اصل مورد توجه در ساخت شهرهای اقلیم گرم و خشک جهت گیری است. جهت گیری بافت و معابر با توجه به آفتاب گرم بعدازظهر تابستان و بادهای گرم و طوفانی در جهت حدودا شمالی-جنوبی با کمی انحراف می باشد. از این رو، جهت گیری دانه ها و قطعات در جهت شمال شرقی- جنوب غربی می باشد.
جهت گیری شهر و قطعات شهری با توجه به محدودیت های اکولوژیکی، جهت تامین آسایش انسانی و استفاده بهینه از منابع انرژی تجدیدپذیر باد و تابش خورشید بوده و از این رو با معیارهای پایداری شهری سازگار می باشد.
-2-2-2اصل دوم: بافت متراکم
اقلیم یکی از مهمترین عواملی است که بر مورفولوژی شهرهای سنتی اقلیم گرم و خشک ایران تاثیر گذاشته است. در این اقلیم شهرها، دارای ساختار بافتی فشرده و متراکم هستند و در آن خانه ها دارای دیواره های به هم پیوسته اند و حد و مرز بین آنها غیر قابل تشخیص است. شکل گیری بافت متراکم به منظور جلوگیری از نفوذ گرما و سرمای شدید تابستان و زمستان و بادهای ناموفق به داخل بافت مسکونی، دومین اصل در توجه به پایداری در شهرهای مرکزی ایران می باشد. در این جهت کاهش سطح تماس با تابش تند آفتاب تابستان و به ویژه ایجاد سایه شکل گرفته است.
بافت متراکم و فشرده شهرها با توجه به محدودیت های اکولوژیکی و به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر جهت سرمایش و گرمایش شکل گرفته و بر عملکردهای اجتماعی تاکید دارد. از این رو با معیارهای پایداری شهری سازگار می باشد.
-3-2-2اصل سوم: معابر ارگانیک و سرپوشیده
معابر غیرمستقیم، بر پیچ وخم و سرپوشیده - دارای ساباط - به منظور حفاظت عابرین شکل می گیرند. این معابر ارگانیک از یک سو مانع نفوذ بادهای مزاحم بوده و از سوی دیگر به دلیل دارا بودن عمق زیاد بیشترین میزان سایه را فراهم میکنند. کوچه های باریک و محصور باعث سهولت حرکت بین بلوک های ساختمانی شده و دیوار های بلند خانه هایی که کوچه ها را محصور کرده اند؛ سایه اندازی کرده و افراد را در تابستان گرم از گزند آفتاب محفوظ داشته است.
