مقاله تاثیر اقلیم بر منظر سنتی در ماسوله

بخشی از مقاله

چکیده :
در شمال کشور فضاهای سبز و جنگل جزء جدایی ناپذیر منطقه می باشد و معماری سنتی نیز همواره با طبیعت شمال کشور و عوامل فرهنگی آن خطه ارتباطی صمیمانه دارد. در این مقاله خصوصیات فیزیکی شهر تاریخی ماسوله و نوع مطابقت آن با اقلیم منطقه پرداخته شده و نقش معماری سنتی در این شهر مورد بررسی قرار گرفته است.

شهر امروزی ماسوله شامل مجموعه معماری سنتی کوچکی است که در دل ژرف طبیعت رشته کوه هایی سرسبز قرار گرفته است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی B تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات روش کتابخانه ای است. ابزار جمع آوری اطلاعات این پژوهش فیش برداری است و از پژوهش ها و آرشیو ها، کتاب ها، مجله ها، مقاله ها، بانک های اطلاعاتی و شبکه های کامپیوتری استفاده شده است.

گزیده ای از یافته های این پژوهش بدین قرار است : معماران سنتی در شهر ماسوله تلاش کرده اند مصالح مورد نیاز خود را برای ساخت و ساز از نزدیک ترین مکان ها به محل به دست آورند و سازگار با طبیعت و بدور از هرگونه اسراف، شهر ماسوله را طراحی نمایند. آنها در انتخاب مصالح ، فرم ساختمان ، طراحی نما و طراحی داخلی، اساس کار معماری را دراستفاده بهینه از انرژی خورشید و نور طبیعی قرار داده اند.

از دیگر نتایج این پژوهش این است که زیبایی ماسوله و چشم اندازهای طبیعی آن ، به سخت کوشی ، تلاش و هنر ساکنین آن ارتباط پیدا می کند.

مقدمه :
آنچه مسلم است »اهمیت ماسوله با آن همه زیبایی و هنرش که چشم هر بیننده ای را خیره می کند ، در وضع ساختمانی و معماری بی نظیرش می باشد که خوشبختانه با گذشت زمان ، بافت سنتی و منسجم آن دستخوش تغییر و تحول نشده است .

این روستا - شهر که فقط آبیانه - روستای تاریخی در 40 کیلومتری نطنز - با آن قابل مقایسه است ، بافت سنتی اش به طرز زیبا و ماهرانه ای در دامنه کوهی با شیب زیاد رو به جنوب قرار دارد که تداوم سنت معماری روستایی ایران در دوره ساسانی 224-651 - م - باشد.

خانه های سنتی این زیباترین شهر تالشان، همانند خانه های روستای اورامان - ماسوله کردستان - بصورت پلکانی بر روی هم بنا شده و بیشتر دو طبقه و به ندرت یک یا سه طبقه اند. تمامی این منازل زنجیره وار به هم پیوسته ، اما مستقل بوده و در امتداد خطوط توپوگرافی زمین قرار گرفته اند

معماری منحصر به فرد این شهرک زیبا ، که سقف یک خانه ، حیاط خانه ی دیگری محسوب میشود و » خانه هایی از قلوه سنگ ها ، کاهگِل و گچ و چوب ساخته شده و با پنجره هایی رو به فضای باز و آیینه هایی که در داخل دیوارها نصب شده اند و دولابچه های قدیمی و گره سازی چوبی اطرافش جاذبه ای جادویی و اغواگر دارند

و در یک زمینه ی سبز، رنگ اُخرایی - زرد - متمایل به رنگ شفق خانه ها ما را به خود می خواند بطوریکه در عبور و مرور از کوچه خانه ها می باید بر بام خانه هایی گام گذاشت که حیاط خانه دیگر است و به نظر می رسد انسان در ماسوله از پله های نردبان خلقت بالا می رود و در سیر عروجی خود از صفات جمالی و جلالی طبیعت شگفت زده می شود.

بر خلاف منطقه اورامانات کردستان در ماسوله هیچ کوچه ای بن بست نیست و همه کوچه ها به فضای آزاد و راه های عمومی ارتباط دارد بام خانه های ماسوله محل برگزاری مراسمات - عروسی ، عزاداری ها و تجمع جمعیت - و محل بازی و حتی کسب و کار است و متعرضی از طرف مالکین وجود ندارد .

-1 ماسوله و موقعیت جغرافیایی
»ماسوله در مختصات جغرافیایی 48 درجه و59 دقیقه و15ثانیه، طول جغرافیایی شرقی و 37 درجه و 90دقیقه و30 ثانیه ، عرض جغرافیایی شمالی در منتهی الیه جنوب غربی استان گیلان در سر راه سه استان گیلان -زنجان - اردبیل و در فاصله 35 کیلومتری شهرستان فومن واقع شده است . ماسوله در دامنه کوهی با شیب زیاد قرار گرفته است. ارتفاع از بلندترین نقطه تا پایین ترین قسمت آن حدود 100 متر می باشد. تعداد خانه ها در این شهر حدود 700 خانه می باشد ارتفاع از سطح دریای آزاد 1050 متر می باشد.

وجه تسمیه ماسوله ، »مثل همه اماکنی که سوابق تاریخی طولانی دارند ماسوله نیز از این امر مستثنی نبوده است . در بعضی کتب و بگفته بعضی از قدمای ماسوله دارای عناوینی بوده که بشرح زیر میباشد .

-1 قمره دره -2 بیشه البقر -3 خورتاب خانی-4 ماسالار کوه -5 مسلحه -6 ماس وکه -7 قزل دره

-8 دارالمومنین

ماسوله به فراوانی یافت می شود مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر سنگ و چوب ، ازخشت های گِلی خام و یا آجرهای دست سازبا ،مخلوطی از گِل محلی بنام گِل - رس - و بوته مخصوصی به نام خَ"رف" - نوعی از گیاه سرخس - به دیوارها و بام ها استحکام می بخشیدند برای نازک کاری نیز از مصالحی چون گچ، سیمان ، کاه گِل و یا چوب استفاده می شده است بدین گونه کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می شده و هنگام نوسازی آن نیز همیشه مصالح مورد استفاده در دسترس بوده است. لذا منازل ماسوله با توجه به مصالح موجود در منطقه و سازگاری آنها با محیط طبیعی در دو یا سه طبقه طراحی شده اند.

»معماری ماسوله ، این معماری در شمار معماری نواحی خشک و سرد گیلان به شمار آمده و پیش از اینکه زیر نفوذ معماری منطقه جلگه گیلان باشد به دلیل موقعیت جغرافیایی و تجاری و نیز همسایگی با نواحی دیگر فلات ، تحت تاثیر معماری مناطق خشک است.

-2 خانه های ماسوله و انتخاب نوع مصالح :
موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی ، جهت ، اشراف ، ارتفاع تپه ها یادره ها ی واقع ، آب و هوا ، راه ارتباطی در آن از عواملی هستند که برخصوصیات اقلیمی ماسوله تاثیر گذاشته و بر انتخاب نوع مصالح و جانمایی و فرم ساختمان نقش داشته اند.

عوامل محیطی و شرایط سخت اقلیمی در معماری ماسوله نشان می دهد که معماران تلاش می کرده اندکار بیهوده در ساختمان سازی انجام ندهند و از اسراف پرهیز نمایند لذا تلاش می شده است مصالح مورد نیاز خود را از نزدیک ترین جاها به دست آورند و »برای سفت کاری ساختمان مصالحی از سنگ های محلی و بومی - سنگ محلی ، سنگ مالون، سنگ لاشه - و چوب که موارد استفاده آن بصورت - الوار، برای پادری ها ، سردری ها ،سرپنجره ، زیر پنجره به عنوان شناژ و یا بصورت چوب های اصلی - چرین یا حمال - که در هر ساختمان تعداد آن ها به 4 تا 5 می رسد و چوب های فرعی - ورده - که برای تیرریزی افقی به کار می رود و در طبیعت

- 3 خانه های ماسوله و فرم ساختمان :
در تمام آب و هوا ها ، ساختمان هایی که بر طبق اصول طراحی اقلیمی ساخته شده اند طراحی منبع اصلی تامین انرژی، انرژی لایزال خورشیدی است . یک بنای اقلیمی باید در تمام فصول جواب گوی نیاز ساکنین باشد برای بکارگیری تابش خورشیدی در ساختمان ، لازم است محل آن بر روی زمین طوری طراحی شود که از بیشترین میزان تشعشات خورشیدی بین ساعات روز بهره برداری لازم صورت گیرد .

فرم ساختمان ، نقش مهمی را در ایجاد شرایط مناسب برای حفظ انرژی ایفا می کند .سطح خارجی ساختمان ، با هوای بیرون در تماس مستقیم است و انرژی با ارزش را ، به هوای بیرون منتقل میکند . فرم کلی ساختمان باید به گونه ای طراحی شودکه دو هدف اصلی یعنی جذب انرژی بیشتر و اتلاف حرارت کمتر را تامین کند .

معماران ماسوله برای حفظ گرما و سرما و جلوگیری از هدر رفت انرژی که با هزینه بالا کسب می شوداز طریق نوعی گِل که از دل کوه های اطراف به ماسوله آورده می شود سطح خارجی ساختمان را عایق کاری می نمایند به طوری که دیوارهای بیرونی - نما - و دیوارهای داخلی به همراه نوعی علف خرد شده از علوفه حیوانات با دست و یا ماله های دستی گل اندود می شده این نوع مصالح در ماه های سرد سال خانه ها را از ورود سرما به درون محافظت می نماید و در ماه های گرم سال خنکی فضای داخلی بنا را مهیا می ساختند

. فرم پلکانی ساختمان ها در ماسوله به گونه ای است که پس از بالا رفتن دیوارهای بنا از چوب های مقاوم جنگلی جهت تیرریزی - واشان ریزی - استفاده می شود و پس از آن بر روی تیر ها تخته کوبی می گرددبا گِل های جمع آوری شده از کوه های اطراف به کمک علف های محلیخَ" رف"مَلاتی تهیه می شود که بام هارا از آن می پوشانند و با کمک غلطک های دستی و یا با وسیله ای به نام "بانو" - بام کوب - میکوبند تا پشت بام صاف شود - البته ساختمان های جدید جهت عایق بندی از ایزوگام استفاده می نمایند - این نوع معماری برای تعادل گرما و سرما و نیز سقف ها و بام ها را در مقابل باران و برف محافظت می نماید .

معماران سنتی با کمک مصالح بومی ، فرم بدنه ساختمان را به گونه ای طراحی کرده اند که در زمستان حداقل افت حرارتی و در تابستان حداقل جذب حرارتی را داشته باشد. بناهای مجاور با دیوارهای شرقی و غربی مشترک نتایج بسیار بهتری را در ساختمان های ماسوله داشته و الگوی ساختمان های پلکانی در ماسوله که در منطقه خشک سرد قرار دارد با کم شدن ارتفاع منازل، بهترین راه حل در برابر بادهای زمستانی است و به طور نسبی به عبور یکنواخت هوا کمک می کند. قسمت شمالی منازل ماسوله در زیر شیب بام از بین برود . یعنی خانه پشت به شیب جنوبی زمین ساخته می شود و یا در پشت نمای شمالی خاکریزی تهیه شده تا مقدار تماس این نما با خارج کمتر شود.

در اقلیم شمال کشور فضاهای سبز و جنگل جزء لاینفک این منطقه می باشد خصوصا در جنگلهای ماسوله انبوه درختان راش، توسکا، ممرز، صنوبر، چشم ما را مسحور خود می سازد. گوئی دست نقاش طبیعت تمامی زیبائیهای لازم را در رنگ آمیزی جنگلهای ماسوله بکار برده است. به همین دلیل معماران ماسوله دست به دست هنرمندان نجار داده و با شناخت واقعی و ویژگی های چوب ها مهمترین مصالح در سقف ها، بام ها ، درب و پنجره ها را از چوب انتخاب می کردند لذا چوب های جنگلی و محلی، توسط استادکاران مجرب و منحصر به فرد که سابقا بواسطه راه ارتباطی - ماسوله - ماجولان - خلخال - از تبریز به ماسوله می آمدند.

پنجره ها را بصورت مشبک - شبکه دار ،سوراخ سوراخ - می ساختند "ظاهرا اقتباسی از مدل های "لزگی" - منظور لزگستان داغستان - بوده است" . معمولترین شکل پنجره، نوع دو لنگه ، ولی در برخی موارد پنجره ها به شکلاُرسی است - پنجرهاُرسی نوعی پنجره چوبی مشبک است که لنگههای آن به جای آنکه روی پاشنه گرد حرکت کند در داخل یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت میکند - در هر صورت پنجره ها نخست نور فضای درون را تأمین میکند و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار میدهد . همچنین محرمیت فضای اتاق و تالار نیز مخدوش نمیشود . جهت نصب پنجره ها به سمتی از خانه که رو به گذرگاه عمومی است نصب می شود و در ماسوله غالبا رو به ضلع جنوبی منازل مشاهده می شود .