بخشی از مقاله
چکیده
ساختمانها مصرفکننده نزدیک به 40 درصد انرژیهای جوامع بشری هستند ولی در گذشته بسیاری از سکونتگاههای شهری قائم به ذات بوده و مصرف انرژی کمتری داشته اند. طبعا با توجه به آنکه بسیاری از این جوامع هنوز به بقا خود ادامه میدهند، نمایانگر پایداری محیطی میباشند و روشهای در پیش گرفته شده در طی سالها میتواند برای استفاده امروز کارا باشد. بدین لحاظ با بررسی میدانی شهر تاریخی ماسوله در اقلیم سرد و معتدل که از 9 قرن پیش باقی مانده است، این پژوهش بر آنست که ساختار پایداری در معماری در شهر تاریخی را بیان نماید. نتایج تحقیق نشان دهنده آن است که استفاده از مصالح بومآورد، نحوه طراحی ساختمان ها، نحوه جهتگیری به سمت جنوب که استفاده از انرژی خورشیدی و استفاده حداکثری از منابع پاک و نحوه شکلگیری بافت بر اساس شیب طبیعی کوه از عواملی است که پایداری محیطی را برای ماسوله سبب شده است و میتواند الگویی مناسب برای طراحان امروزی مورد استفاده قرار گیرد.
واژه های کلیدی:پایداری، انرژی، معماری سنتی، اقلیم کوهستانی، ایران، ماسوله
مقدمه
از یک طرف نیاز روز افزون به انرژی باعث شده انسان بیش از پیش به استفاده از سوخت های فسیلی روی آورد. ولی محدودیت استفاده از آنها به خاطرتجدیدناپذیر بودن و نیز آلودگی هایی که به وجود آورده اند، باعث محدودیت استفاده از این منابع انرژی شده است. از طرف دیگر استفاده از نفت و مشتقات آن به عنوان سرمایه های ارزشمند ملی و حیاتی به طور بیرویه به دور از خرد است [1] [2] از این رو تلاش برای توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر و پاک ضروری است [3] از طرف دیگر ساختمان ها - اعم از تجاری و مسکونی - مسئولیت ثلث تولبد گاز CO2 را به عهده دارند .[4]همچنین در بسیاری از کشورها مصرف انرژی در ساختمان 25 تا 40 درصد از کل مصرف انرژی را تشکیل میدهد که اکثرا برای گرمایش یا سرمایش فضای ساختمانها استفاده میشود [5] که در ایران بیش از 98,8 درصد این انرژی از انرژیهای فسیلی تامین می گرد[6]
انرژی استفاده شده در این بخش همچنان رو به افزایش است که دلیل آن در درجه اول ساخت ساختمانها بیش از آن چیزی است که حیز انتفاع خارج می شود [7] این موضوع نشان می دهد که صنعت ساختمان باید نقش مهمی در تلاش های مستمر برای کاهش مصرف انرژی بازی نماید و یا حداقل برخی از این مصارف را از منابع تجدید ناپذیر به تجدید پذیر تغییر دهد.[8]موضوع اقلیم در بحث توسعه پایدار، از مباحث اساسی و تعیین کننده می باشد. چرا که موضوع توسعه پایدار، صرفه جویی در مصرف انرژی، خصوصاً انرژی های فسیلی و تجدید ناپذیر بوده و لذا، طراحی اقلیمی بناها و کالبد سکونتگاهها، نقش به سزا و تعیین کننده ای در کاهش مصرف سوخت و در نتیجه حفظ آن برای نسل های آینده خواهد داشت.
با مطالعه ساختمان های بومی در هر اقلیم، به روشنی این نکته حاصل می شود که تمامی ساختمان های بومی، کاملاً بر اساس اصول اقلیمی و در جهت استفاده حداکثر از انرژی های طبیعی و مقابله با سرما و گرمای آزار دهنده، طراحی و ساخته شده اند که این امر به طور کامل با فرهنگ مردم هر منطقه همسو بوده و معماری بومی و بوم آورد تعریف شده است[9] این ساختمانها با توجه به اینکه تا کنون پابرجا مانده و در حال خدماترسانی به ساکنین میباشند، میتوانند نمایانگر وضعیت پایدار خود باشد. از معروفترین بافتهای سکونتگاهی ایران که تا کنون نیز پا برجا مانده است، ماسوله میباشد. با توجه به قرار گیری آن در اقلیم ترکیبی سرد و معتدل که خود سبب مصرف انرژیهای فسیلی علیالخصوص برای گرمایش میشود، میتوان با تحلیل آن روشهایی که در ساخت و ساز در جهت صرفهجویی انرژی بکار رفته است را آموخت. طبعا صرفهجویی در انرژی از اولین شاخصههای پایداری مکانی خواهد بود و این درسآموختههامیتواند به پایداری در طراحی معماری کمک نماید.
-2مبانی نظری :
-2-1پایداری:
مفهوم توسعه پایدار حتی قبل از آغاز این سده نیز وجود داشته است. این یک فرآیند اجتماعی و زیست محیطی است که نیازهای نامحدود انسان را با حفظ پوشش محیط زیست محقق میکند. به طور رسمی این مفهوم با انتشار گزارش کمیسیون برونتلند از طریق کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه در سال 1987 مطرح شد. این کمیسیون که توسط سازمان ملل متحد راه اندازی شده است توسعه پایدار را توسعهای تعریف می-کند که نیازهای نسل حاضر را بدون به خطر انداختن نسل آینده رفع نماید [10] [11] [12] این تعریف توسعه پایدار شامل دو عامل تعیین کننده است: اول آنکه این تعریف علاوه بر اینکه مفهوم نیازها را قبول می کند، به ویژه نیازهای اولیه ای چون: غذا، لباس و پناهگاهی برای زندگی انسان در عین حال به نیازهای دیگری که یک روش راحت و معتدلانه برای زندگی را فراهم می نماید نیز توجه دارد.
ثانیاً، مفهوم سازگاری تقاضای منابع فن آوری و سازماندهی اجتماعی با توانایی محیطی برای تأمین نیازهای حال و آینده را می پذیرد.[13]از دیدگاه راجرز طراحی پایدار قصد دارد تا با نیازهای آینده رو به رو شود بدون آن که، منابع طبیعی باقی مانده برای نسل آینده را از بین ببرد. در مورد ساختمان ها، طراحی پایدار به کارایی منابع، انرژی حداقل، انعطاف پذیری و عمر طولانی، اشاره می کند. سه اصل اساسی برای پایداری درمعماری مطرح میشود: صرفهجویی در مصرف منابع،که با کاهش مصرف، استفاده مجدد و بازیافت منابع طبیعی به کار گرفته شده در ساختمان سروکار دارد، طراحی براساس چرخه حیات، که روشی را برای تحلیل فرآیند ساختن بنا و تأثیرات آن بر محیط زیست مطرح میکند و دست آخر طراحی انسانی، که بر تعامل بین انسان و جهان طبیعی تمرکز دارد، از آنچه درباره معماری پایدار گفته شد، می توان اهداف معماری پایدار را در رابطه با محیط زیست، اغلب در رابطه با انرژی جستجو کرد.[14]
معماری پایدار و یا معماری سبز ایجاد سلامت و پشتیبانی سکنهای که در آن محیط زندگی میکنند و موجب رضایتمندی آنان خواهد شد را در نظر دارد. ابنیه پایدار میتوانند به عنوان ساختمانهایی تعریف شوند که کمترین تأثیر منفی را روی محیط ساخته شده و طبیعت خود ابنیه، محیط در تماس مستقیم با آنها و تنظیمات کلی و ناحیهای گستردهتر اطراف دارد. ساختمان سازی پایدار میتواند به عنوان روش ساختی تعریف شود که با کیفیت کامل شدهای شامل کارایی اقتصادی، اجتماعی و محیطی به طور وسیعی بقا مییابد. بنابراین استفاده منطقی از منابع طبیعی و مدیریت مناسب مصالح خام، به حفظ منابع کمک میکند، مصرف انرژی را کاهش میدهد و کیفیت محیطی را توسعه می بخشد [15] ساختمانها باید به گونهای طراحی شوند که قادر به استفاده از اقلیم و منابع انرژی محلی باشند. شکل و نحوه استقرار ساختمان و محل قرارگیری فضاهای داخلی آن میتوانند به گونهای باشد که موجب ارتقاء سطح آسایش درون ساختمان گردد و در عین حال موجبات کاهش مصرف سوخت فسیلی پدید آید [16] این موضوع در بافت شهرتاریخی ماسوله با توجه به تمایل ساکنین در زندگی داخل آنها مشاهده میشود.
-3محدوده تحقیق:
شهر ماسوله در غربی ترین قسمت گیلان قرار گرفته است. منطقه ای که ماسوله در آن واقع شده است منطقه ای کوهستانی است. ماسوله در دامنه کوهی با شیب زیاد قرار گرفته است.علاوه بر شیب شمال -جنوبی دو شیار نیز شیب شرقی -غربی یه شهر داده اند. ارتفاع از بلندترین نقطه تا پایین ترین قسمت آن حدود 100 متر می باشد. تعداد خانه ها در این شهر حدود 700 خانه می باشد و قدمت آنها به تقریبا به قرن 9 می رسد. این شهر تاریخی بین دو شهر رشت وزنجان واقع شده است که شهر رشت دارای اقلیم دارای اقلیم معتدل ومرطوب وشهر زنجان دارای اقلیم سرد می باشد . بنابراین اقلیم ماسوله تلفیقی از این دو اقلیم است. ماسوله زمستانهای بسیار سرد وتابستانهای معتدل دارد.در عین حال آفتاب تابستانی آن سوزاننده است. از آنجا که اقلیم ماسوله ترکیبی از دو اقلیم معتدل ومرطوب و اقلیم سرد می باشد معماری بومی آن نیز تلفیقی از معماری بومی دردو اقلیم معتدل ومرطوب مناطق شمال ایران ومعماری بومی اقلیم سرد مناطق شمال غربی ایران است. شکل 1 موقعیت جغرافیایی محدوده تحقیق را نشان میدهد.
-4 روش تحقیق:
در این تحقیق از برداشتهای میدانی برای جمعآوری دادهها استفاده شده و بر اساس شاخصهای موثر بر محیطزیست، تحلیل به صورت توصیفی انجام خواهد گردید. بدین جهت این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و نتایج بدست آمده، پژوهشی کاربردی را رقم خواهد زد. برای برداشت دادهها از پیمایش محیطی و مشاهده استفاده شده و برای ثبت برخی از آنها از پیمایش محیطی و مشاهده استفاده شده و برای ثبت بسته به موضوع از عکس، یادداشتبرداری و توام استفاده خواهد شد.
-5تحلیل بافت:
-1-5مورفولوژی وبافت شهری:
درماسوله نیز مانند اغلب شهرهایی که در منطقه ای کوهستانی واقع شده اند بافت شهری به صورت پله کانی ومطبق می باشد. به دلیل بارندگی بسیار زیاد ورطوبت بیش از حد در ماسوله فرم بنا در این شهر عمدتا در جهت مقابله با این دو عامل شکل گرفته است.شکل 2 این بافت را نشان میدهد.
-2-5جهت گیری:
از آنجا که در مناطق معتدل ومرطوب بهترین راه حل جهت تنظیم شرایط محیطی -استفاده از جریان باد وتهویه هوا می باشد بهترین مورفولوژی معماری با فرم برونگرا است . در این فرم جهت تامین آسایش انسان ساختمان ها را تا حد ممکن در ارتفاع بلند تراز سطح زمین واز دو یا چهار طرف باز وبه صورت برونگرا می سازند،همچنین پنجره های بزرگ درنمای ساختمان همگی دال بر برونگرایی معماری ماسوله است. وجود بالکن ها به عنوان فضای زیستی که باعث تلفیق فضای داخلی با فضای خارجی ساختمان شده است. این فضا به عنوان یک فضای نیمهباز ارتباط بین محیط بسته و باز را پدید آورده و در فصل تابستان با نسیم ایجاد شده در آن دمای اطراف را کاهش داده و در فصل زمستان با ایجاد فاصله بین دو فضا سبب کاهش تبادل حرارتی بین دو فضا و صرفهجویی در انرژی میگردد. از سوی دیگر بافت شهری در ماسوله نوعی همزیستی بین فضای سبز به عنوان محیط طبیعی ومعماری به عنوان محیط مصنوع را ایجاد کرده است که خود از اصول مهم معماری همساز با محیط زیست است.
درماسوله نیز مانند سایر شهرهایی که در منطقه کوهستانی واقع شده اند - بافت شهری در قسمت پایین دره قرار نمیگیرد چون در هنگام شب هوای سرد که سنگین تر است به پایین دره نفوذ میکند وهمچنین در این قسمت از دره خطر سیل وجود دارد . از طرف دیکر سمت شمالی کوه همواره در سایه قرار دارد وبسیار سر د است و باعث عدم آسایش ساکنین می گردد، همین طور قسمت بالای کوه نیز به دلیل شدت زیاد باد و عدم وجود حصار برای کنترل آن برای استقرار بافت شهری مناسب نمی باشد. بهترین قسمت یرای استقرار بافت شهری وسازگاری هر چه بیشتر با شرایط زیست محیطی در قسمت وسط کوهپایه ودر سمت جنوبی آن است. جهت بناهای مختلف با جهت شیب طبیعی زمین هماهنگی دارد به همین دلیل بخشی از بناهای شهر رو به جنوب وتعدادی نیز رو به جنوب شرقی است .جهت گیری شهر ماسوله با زمستانهای بسیار سرد وتابستانهای معتدل در بخش جنوبی کوه برای دریافت هر چه بیشترآفتاب جهت گرمایش در زمستانهای یرفی وسرد ماسوله نشان دهنده تاثیر شرایط زیست محیطی در شکل گیری بافت شهری آن می باشد.
-3-5دسترسی ها:
مسیرهادر شهر ماسوله با بافت شهری پله کانی طوری طراحی شده اند که با شیب ملایم محیط هماهنگ باشند. دو نوع مسیر دسترسی های شهری را ممکن می سازد .یکی مسیرهای طولی وموازی است که تعداد این نوع مسیرها بسیار کم است ودوم مسیرهای عرضی است که تعداد آنها نسبتا زیاد و سیرکولاسیون را بین فضاهای شهری در قسمت پایین وبالای شهر فراهم می کنند. از ویژگیهای بسیار مهم ماسوله استفاده از بام خانه ها به عنوان مسیر است . شهروندان در استفاده از بام خانه هایشان به عنوا ن یک مسیر عمومی توافق دارند . در واقع پشت بامها حیاط اجتماعی مردم است که در مراسم مختلف وجشن ها به فضاهای تجمع شهری تبدیل می شوند. قدم زدن در پشت بامها یک زندگی جمعی است . افراد در پشت بام های با ارتفاع های مختلف دید ومنظرهای متنوعی از طبیعت را تجربه می کند.لازم به ذکر است که طول قطعات برای ایجاد دسترسی به ارتفاع بالاتر محدود است وخانه هایی که در این قطعات قرار می گیرند هر کدام به مسیرهای مختلفی دسترسی دارند . گاهی نیز از ساباط جهت ارتباط بین دو مسیر موازی استفاده می شود.
