بخشی از مقاله
چکیده:
شهرهای دوران اسلامی از مهمترین نمادهای تحولات اجتماعی فرهنگی ایران کهن محسوب میشوند که میتوان آنها را منابع محوری حوزهی گردشگری تاریخی فرهنگی نیز قلمداد نمود. پژوهش حاضر در پی شناسایی مهمترین ابعاد و شاخصها موثر بر توسعهی گردشگری تاریخی فرهنگی در کهنشهر اسلامی ماسوله میباشد. گردآوری دادهها از طریق ابزار پرسشنامهی محققساخته انجام شده است. صنایعدستی، معماری و سبک زندگی مردمان منطقه که نماد قدمت، اصالت و هویت این منطقه قلمداد میشود، مهمترین ابعاد بررسی شده در این پژوهش میباشند.
برای پردازش دادهها از نرمافزار آماری SPSS و برای تحلیل دادهها نیز متناسب با هدف پژوهش و ماهیت دادها از آمارهها توصیفی و آزمونها استنباطی استفاده شده است. آمارها نشان میدهند که سه بعد صنایعدستی، معماری و سبک زندگی اثر چشمگیری در جذب گردشگر دارند. اما میزان اثرگذاری هر یک از این ابعاد بر جذب گردشگر و فرخور آن توسعهی گردشگری میراث فرهنگی متفاوت است.
از میان این ابعاد، بعد معماری سنتی ماسوله بیشترین اثر را در جذب و جلب توجه گردشگران داشته است که این مسأله با منحصربفرد بودن و تفاوتهای چشمگیری این گونه از معماری با معماری مبدأ و محل زندگی گردشگران مرتبط است. اما بعد سبک زندگی با کسب میانگین پایینتر نشانگر اعمال اثر کمتر این بعد در جذب گردشگران تاریخی فرهنگی است که باید به این وضعیت به مثابه یک هشدار نگریست.
زیرا این امر میتواند برخاسته از آثار فرهنگی اجتماعی منفی گردشگری باشد که به صورت دگرگونی هویتی و دوری از اصالت و سنت جلوهگر شده است. از این رو برنامهریزی در بعد معماری سنتی برای ارائهی موثرتر این منابع و حفظ و احیاء اصالت و هویت جاری در سبک زندگی سنتی با هدف غایی جذب گردشگران تاریخی فرهنگی از اهمیت بالایی برخوردار است.
مقدمه و طرح مسأله:
گردشگری از مهمترین و پردرآمدترین فعالیتهای اقتصادی دنیا در عصر حاضر محسوب میشود - راجرسون و لیزا، 2005؛ اکبری و میزبان، - 1393 که به واسطهی ایجاد اشتغال - بهروان و دیگران، - 1392 و برقراری ارتباطات گسترده نقش بسیار مهمی را در توسعهی اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی مقاصد و مناطق مختلف ایفاء میکند
جاذبه ها و منابع محوری نیز فراخور ماهیت و گونهی خود مهمترین عامل ایفاء نقش یاد شده در مقاصد مختلف هستند و در رقابت میان مقاصد گردشگری از اهمیت بالایی برخوردارند - ریچی و کروچ، . - 2003 امروزه در سراسر دنیا از منابع و جاذبههای طبیعی و فرهنگی و انسانساخت، در حوزهی گردشگری به طور چشمگیری استفاده میشود
این منابع بر اساس گونهی خود تم و گونهی گردشگری را در مقصد مشخص می-کنند. برخی از مقاصد گردشگری با محور طبیعت و جاذبههای طبیعی عمل میکنند که مقاصد کوهستانی و ساحلی از مهمترین نمونههای آن محسوب میشوند. برخی نیز بر اساس منابع فرهنگی استوارند که شهرهای بزرگی همچون اصفهان و تبریز و... از آن جملهاند. ماهیت اصلی مقاصد یاد شده در حوزهی گردشگری، با گردشگری تاریخ فرهنگی تناسب دارد. اهمیت گردشگری تاریخی- فرهنگی، به انحصار و غیرقابل تقلید بودن محصولات آن است
گردشگری تاریخی فرهنگی یکی از مهمترین گونههای گردشگری در دنیاست که میتوان قدمت آن را با اولین تمایل انسانها به بازدید از اماکن مذهبی و یا دیدنی مقارن دانست.
جاذبه های این گونه از گردشگری بسیار متنوع و انحصاری میباشند. تمامی مصنوعات و محصولات فرهنگی انسان در گذشته همچون صنایع دستی، معماری، پوشاک، محوطههای باستانی و کهن شهرها بخشی از جاذبهها و منابع محوری این گونه از گردشگری محسوب میشوند
شهرهای کهن ایران به ویژه شهرهای بزرگ دوران اسلامی از مهمترین مقاصد گردشگری تاریخی فرهنگی هستند زیرا بسیاری از انواع دیگر منابع و جاذبهها را که به طور کلی با شیوهی و سبک زندگی ساکنان آن است، به طور جمعی و یکجا به مخاطبان و گردشگران ارائه میدهند. این موقعیت و شرایط منحصربفرد، ظرفیتی چشمگیر در دگرگونی اقتصاد جوامع محلی و تبلور اجتماعی فرهنگی ساکنان منطقه محسوب میشود. این سودآوری از دو جنبهی اقتصادی و فرهنگی قابل تأمل است
گردشگری تاریخی و فرهنگی با احیاء و ارائههای جاذبههای فرهنگی مردمان سبب تحولات اقتصادی و افزایش کیفیت زنگی ساکنان جوامع محلی خواهد شد. بنابراین، شهرهای کهن و باستانی از این حیث دارای قابلیت فراوانی در توسعه گردشگری با رویکرد تاریخ و فرهنگ میباشند.
تقریبا تمامی شهرهای کشور کهن ایران با سابقه بسیار طولانی در حیات و تمدن، دارای ویژگیهای یاد شده میباشند و از منظر ظرفیتها و منابع لازم برای تبدیل شدن به مقاصد گردشگری تاریخی فرهنگی غنی هستند. ایران زمانی مرکز گذر اقوام و مراودات اقتصادی و فرهنگی غرب و شرق بوده و از این رهیافت دارای فرهنگی متنوع است. بسیاری از مناطق ایران که امروزه بخشی از مناطق کویری و کمبرخوردار هستند، روزگاری مهد تمدنهای بسیار بزرگ و تعیین کننده در این خطه محسوب میشدند.
بنابراین منابع و جاذبههای محوری در حوزهی گردشگری تاریخی فرهنگی را تقریباً میتوان در هر منطقهای از ایران یافت. ماسوله در شمال ایران و در استان گیلان نمونهای منحصربفرد از این یادمانهاست. شهر تاریخی و جذاب ماسوله معماری، صنایعدستی و سایر منابع مرتبط با گردشگری تاریخی فرهنگی در خود جای داده است و به دلیل واقع شدن در اقلیم و محیطی منحصربفرد از منظر جغرافیای بستهای متنوع از میراث فرهنگی و طبیعی را به مخاطبان و گردشگران ارائه میدهد.
آنچه که گفته شده نمایی کلی از توانمندیها و ظرفیتهای منطقه در حوزهی گردشگری است. پژوهش حاضر برآن است تا ابعاد و شاخصهای موجود در المانهای تاریخی و فرهنگی یعنی صنایعدستی، معماری و سبک زندگی ماسوله را که نمادهای هویتی منطقه نیز محسوب میشوند را تحلیل نموده و میزان سهم هر یک از آنها در توسعهی گردشگری تاریخی فرهنگی منطقه را مشخص نماید. در حقیقت در پژوهش حاضر تلاش شده است، تا تحلیلی بر میزان و چگونگی اثرگذاری این ابعاد و شاخصها ارائه شود و در برخی موارد به ضعفها و کاستیها موجود در برخی از ابعاد و شاخصها و تحلیل دلایل و عوامل آن پرداخته شود.
پیشینهی پژوهش و مبانی نظری تحقیق:
برای گردشگری تاریخی فرهنگی و میراث تعاریف متعددی ارائه شده است که گویای تفاوت دیدگاههای پژوهشگران در این حوزه است. البته میتوان این تنوع آراء را با گستردگی موضوع و تنوع حوزههای تاریخ و فرهنگ مرتبط دانست. به عنوان مثال موسکاردو - 2001 - گردشگری تاریخی فرهنگی را نوعی کنش متقابل میان بازدیدکننده و منبع تعریف میکند.
پُریا، باتلر و آریه - 2001 - ، نیز این گونه از گردشگری را به عنوان پدیدهای حاصل از ادراک بازدیدکننده نسبت به محوطهی میراث فرهنگی تعریف کردهاند . در حقیقت منابع گردشگری تاریخی فرهنگی بر مبنای اصالت استوار است و اصالت به عنوان ویژگی ذاتی این گونه از گردشگری نقشی محوری را در توسعهی آن ایفاء میکند - وایت، . - 2000 همچنین گردشگری تاریخی فرهنگی با هویت و نوستالژی در ارتباط بوده و بر مبنای میراث بشری و توارث نسل حال و آینده از گذشته استوار است این گونه از گردشگری از دیدگاه پرینتیس به سه گروه عمدهی تاریخی و هنری، علمی و میراث فرهنگی تقسیم میشود
ریچاردز - 1996 - نیز منابع میراث را مجموعهای مشتمل بر بناهای یادبود باستانی، ویژگیهای شهرهای ساخته شده، مشخصات چندگانهی محیط طبیعی، اشکال چندگانهی فرهنگ زنده و هنرها، تعریف کرده است و گراهام، اشورث و تانبریج - 2000 - آن را در سطوح جهانی، ملی، منطقهای و شخصی دستهبندی کردهاند. این داراییهای فرهنگی جاذبه-ها و منابع محوری گردشگری تاریخی فرهنگی محسوب میشود و میتوان آنها را اساس توسعهی گردشگری در بسیاری از مناطق دنیا قلمداد کرد.
به عقیده ی گارود و فیال 2001، منابع گردشگری تاریخ فرهنگی دارای ماهیت دوگانهی ملموس و ناملموس هستند که در جاذبهها، آثار، دستساختهها، اشیاء هنری، همچنین سنتها، زبان و فرهنگ عامه، نمونههای آن هستند
از سویی، منابع تاریخی و فرهنگ و به طور کلی میراث از مباحث مهم در حوزهی گردشگری و اقتصاد است و فواید مالی فراوانی را برای جامعهی محلی به همراه دارد در حقیقت ادبیات نظری رشد سریع اینگونه از گردشگری را مبتنی بر مزایای اقتصادی آن میدانند
در زمینهی اثرات اقتصادی این گونه از گردشگری بر جوامع میزبان پژوهشهای متعددی انجام شده است و تقریبا همهی آنها حاکی از مزایای مثبت این پدیده بودهاند
برخی از منابع عناصر هستهای گردشگری میراث فرهنگی را بر عوامل و عناصر متنوعی همچون اقتصاد، توارث، گذشته، اشتراکات، اصالت و... مرتبط دانستهاند
این گسترهی وسیع از عوامل با مفاهیم و حوزههای وسیعی از محصولات فرهنگی انسان در ارتباط هستن که تیموتی و بوید در نگاهی وسیع آنها را به صورت زیر دستهبندی کردهاند:
موزهها همچون موزهی هنرها، ورزشها، موسیقی، علوم صنعتی، تمبرشناسی و تاریخ محلی؛ مناطق جنگی و جنایتها مانند میادین نبرد، گورهای جنگ، گورستانها و بناهای یادبود؛ مکانهای مذهبی مانند محوطههای زیارتی و مقدس؛ زندگی فرهنگ های زنده ی گروههای متمایز مانند سنتها، سبکهای زندگی، مراسم، رقص، شیوههای کشاورزی، عادات آشپزی، هنر و صنایع دستی؛ جشنوارههایی که بر فرهنگ و میراث تمرکز میکنند؛
مکانهای صنعتی از قبیل معادن، معادن، کارخانهها، لنگرگاهها، بنادر ساحلی، آثار کشاورزی، خطوط راه آهن و موزه راه آهن؛ محوطههای ادبی، به عنوان مثال، مکانهای خیالی و واقعی زندگی نویسندگان و نمایشنامه نویسان
بنابراین دستهبندیهای متنوع با ابعاد و زیرگروههای گوناگون نشانگر تنوع حوزهی موضوعی میراث و فرهنگ در زمینهی گردشگری بوده و از این رو مواجه شدن با تعاریف متعدد از آن امری بدیهی است. آنچه که در این حوزه قابل تأمل است، ظرفیتهای سرشار ملموس و ناملوس آن در توسعهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع محلی است. به طوری که کشورهای دارای پیشینهی فرهنگی دنیا همچون، مصرف هند، گواتمالا و... را به مهد گردشگری تاریخی فرهنگی بدل کرده است که سالانه درآمد سرشاری را از این رهیافت به نفع جامعهی محلی جذب میکند
روش تحقیق:
پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسنادی و بررسیهای میدانی است. بررسی میدانی تحقیق شامل توزیع و گرداوری پرسشنامه محقق ساخته در میان متخصصین و صاحبنظران حوزهی مورد مطالعه از طریق پست الکترونیکی میباشد. ابزار پرسشنامه از طریق مجموعه مطالعات اسنادی و مبنتی بر طرح مبانی نظری طراحی شده است. روایی ابزار پرسشنامه به تأیید متخصصان دانشگاهی رسیده و پایایی ابزار نیز با محاسبهی آلفای کرونباخ - یعنی عدد - .867 تأیید شده است. برای پردازش دادههای حاصل از بررس میدانی از نرمافزار آماری SPSS استفاده شده است و برای تحلیل دادهها نیز با توجه به اهداف تحقیق و ماهیت دادهها از آزمونهای تی تکنمونهای، فریدمن و رگرسیون خطی استفاده شده است.
معرفی عرصه پژوهش:
شهر تاریخی ماسوله در جنوب غربی استان گیلان در بخش سردارجنگل فومن،60 کیلومتری شهر رشت 36 کیلومتری شهر فومن و 20 کیلومتری شهر ماکلوان واقع است. این شهر در سال 1354 هجری خورشیدی طی شماره 1090 در فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسیدهاست. ماسوله شامل وسعتی معادل یکصد هکتار منطقه تحت حفاظت میراث فرهنگی و منابع طبیعی، یکی از خوش آب و هواترین نقاط ایران است
